Oude vrouw en jongen met kaarsen

Tijdens zijn verblijf in Italië, dat duurde van 1600 tot 1608, kwam Peter Paul Rubens in contact met de schilderijen van Caravaggio. Kenmerkend aan zijn werk zijn een sterk contrast tussen licht en donker, krap in het beeldvlak geplaatste figuren en een groot realisme. Dit nachtstuk, dat Rubens omstreeks 1616-1617 schilderde, is een van de vroegste werken in Caravaggio’s trant in de Nederlanden. We zien een oude vrouw met een bijna opgebrande kaars in de hand. Over haar linkerschouder leunt een jongen, die zijn kaars aan de hare probeert aan te steken. De vrouw schermt de kaars met haar linkerhand af, waardoor het heldere licht wordt afgezwakt tot een rossige gloed die alleen de gezichten en een deel van de kleding verlicht en de rest in het halfduister laat.

De voorstelling werd kort na 1617 in prent gebracht. Rubens gaf een van de proefdrukken een onderschrift in het Latijn, dat luidt: ‘Quis vetet apposito, lumen de lumine tolli, Mille licet capiant, deperit inde nihil’ (‘Wie zou verbieden licht te halen van licht dat nabij is, ook al zijn het er duizend die dat doen, het wordt er niet minder door’). Dit citaat uit Ars Amatoria (De kunst van de liefde) van de antieke dichter Ovidius staat in een passage met een aanmoediging om jeugdige schoonheid te benutten waar het de liefde betreft. Ovidius schets hierin het beeld van een oude vrouw die in de nacht terugkijkt op verkeken kansen in de liefde. Johan van Heemskerck, die in 1622 de tekst van Ovidius bewerkte, formuleerde het zo: ‘Als ghy, eer dat gy ’t weet, geworden een oud wijf, Sult op een eensaem bed zijn […] Met was-lust in ’t gemoet, met krevel [minneprikkeling] in de leden, […] ’t vel met rimpelen doorploeght’. Dit sluit aan bij het beeld dat Rubens ons presenteert. De afwezige blik van de vrouw doet vermoeden dat zij in gedachten is verzonken. Het doorgeven van het licht aan de jongen kan haar manier zijn om hem aan te sporen van de liefde te genieten om later, wanneer hij zoals zij nu oud en misschien eenzaam is, niet op een in dat opzicht onvervuld leven te hoeven terug te zien.

Toen Rubens op 30 mei 1640 overleed, werd een inventaris opgesteld van zijn kunstverzameling. Onder de 314 schilderijen op deze lijst wordt onder nummer 125 ‘Vne pourtrait d’vne vieille auec vn garçon à la nuit’ genoemd. Het is vrijwel zeker dat het daarbij gaat om dit schilderij. Het paneel vertoont inderdaad ook een van de kenmerken van de schilderijen die Rubens voor zichzelf maakte: het is samengesteld uit meer planken dan gebruikelijk is, in dit geval uit drie verticale, een horizontale en vier smalle latten langs de zijden. Waarschijnlijk wilde de schilder niet al te veel geld uitgeven aan zulke schilderijen en vroeg hij de paneelmaker om resthout te gebruiken.

(dit is een bewerkte versie van een tekst gepubliceerd in: P. van der Ploeg, Q. Buvelot, Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis: Een vorstelijke verzameling, Den Haag 2005)