Het aardse paradijs met de zondeval van Adam en Eva

Dit fenomenale schilderij is het resultaat van een samenwerking tussen twee specialisten, wat in de zeventiende eeuw geen ongewoon fenomeen was. In dit geval schilderde Rubens de naakte figuren terwijl Brueghel het landschap en de dieren voor zijn rekening nam. Ze signeerden het werk beiden: ‘PETRI PAVLI RVBENS FIGR’ staat links onder de voorstelling, terwijl we rechts lezen ‘IBRUEGHEL FEC.’. Oftewel: Peter Paul Rubens heeft de figuren geschilderd en Jan Brueghel heeft het geheel gemaakt. De wat bredere penseelstreken waarin Adam en Eva zijn uitgevoerd, zijn duidelijk te onderscheiden van de fijnere toetsen in de detaillering van de planten en dieren, zoals het schild van de schildpad of de vacht van de luipaard. Het aandeel van Rubens is wel groter dan het onderschrift doet vermoeden. Hij schilderde ook het paard, de slang en de boom.

Jan Brueghel de Oude was de tweede zoon van de beroemde Pieter Bruegel de Oude, ook wel ‘Boeren-Brueghel’ genoemd. De vroegste schilderijen van Jan Brueghel ontstonden in 1592-1595 in Rome, waar hij zich had gevestigd. In 1595-1596 was hij in Milaan in dienst van kardinaal Federico Borromeo, met wie hij zijn leven lang bevriend zou blijven. Vanaf 1596 woonde Jan Brueghel weer in Antwerpen, waar hij zich toelegde op dier- en bloemstukken die hij met grote precisie aan de hand van natuurstudies uitvoerde. Zijn grote oeuvre leverde hem de bijnamen ‘Bloemen-Brueghel’, ‘Fluwelen Brueghel’ en ‘Paradijs-Brueghel’ op. Vanaf 1606 werkte hij als schilder aan het hof van de regenten aartshertog Albert en infante Isabella te Brussel, maar hij bleef in Antwerpen wonen. Samen met zijn plaatsgenoot en vriend Rubens maakte hij een kleine twintig schilderijen.

We zien het moment dat Eva de appel van de slang heeft aangenomen en deze doorgeeft aan Adam, die binnen enkele ogenblikken van de verboden vrucht zal eten. Daarmee was de zondeval een feit en werden Adam en Eva uit het paradijs verdreven. Brueghel heeft er alles aan gedaan het paradijs voor ons tot leven te brengen. In een lieflijk landschap beeldde hij talloze dieren uit, van grote kamelen tot minuscule vogeltjes, vaak in paren. De nauwgezette weergave van de dieren laat zien dat Brueghel de meeste dieren uit eigen waarneming kende. In een brief uit 1621 aan Federico Borromeo schreef de schilder dat hij vogels en dieren observeerde en schilderde in de menagerie van Albert en Isabella. Op een paneeltje met studies van ezels, apen en katten bevindt zich linksonder het aapje dat achter Adam zit en de poes die Eva een kopje geeft.

De schilders hebben ook symbolische verwijzingen in de voorstelling verwerkt. Zo neemt het aapje achter Adam een hap van een appel. Omdat de aap het evenbeeld van de mens is, maar niet beschikt over het geestelijke vermogen om onderscheid te maken tussen goed en kwaad, symboliseerde hij in de zeventiende eeuw vaak het kwaad en de zonde. Hier is het aapje gebruikt als een aankondiging van wat Adam binnen enkele ogenblikken zal doen. Boven het hoofd van Adam hangt een opvallend oplichtende druiventros. Deze druiven – waarvan de wijn wordt gemaakt die in de eucharistie gelijk wordt gesteld met het bloed van Christus – zijn ongetwijfeld een verwijzing naar de kruisdood van Christus, waardoor de zondeval van de mens weer teniet werd gedaan. Zulke subtiele toespelingen lijken misschien vergezocht, maar zullen zeker zijn begrepen door de zeventiende-eeuwse kunstliefhebber die vertrouwd was met deze manier van kijken.

Een schilderij als dit diende in de eerste plaats als ‘spektakelstuk’. De toeschouwer moest overdonderd worden door de verbluffende schildertechniek van twee specialisten. Voor de rijke of vorstelijke verzamelaar was het verwerven van een schilderij dat door twee beroemde meesters was geschilderd een wensdroom. Zo ook voor prins Willem V, die het schilderij in 1766 verwierf op de veiling van de collectie van Pieter de la Court in Leiden. Hij betaalde er het ongelooflijke bedrag van 7350 gulden voor, meer dan tien maal zoveel als de opbrengst van werken van Anthony van Dyck en Jacob Jordaens.

(dit is een bewerkte versie van een tekst gepubliceerd in: P. van der Ploeg, Q. Buvelot, Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis: Een vorstelijke verzameling, Den Haag 2005)