Diana en haar nimfen

Johannes Vermeer schilderde Diana en haar nimfen omstreeks 1653-1654, kort na zijn toetreding tot het Delftse schildersgilde. De voorstelling straalt een en al rust uit. Vijf vrouwen zijn samen op een open plek in het bos en lijken allemaal in diep in gedachten verzonken te zijn. Diana zit in het midden en is herkenbaar aan haar vaste attribuut, het maansikkeltje op haar hoofd. Een knielende vrouw wast zorgvuldig Diana’s voeten − de hond links houdt alles goed in de gaten. De vrouw in het rode hemd naast Diana wrijft over haar voet. De staande vrouw in het zwart staart naar de grond. De vijfde vrouw links zien we op de rug. Hoewel het schilderij zich door het onderwerp, de grote beeldvullende figuren en de warme kleuren onderscheidt van Vermeers latere interieurvoorstellingen, sluit de ingetogen, dromerige sfeer daar juist uitstekend bij aan.

In de klassieke mythologie is Diana een dochter van Jupiter en Leto, en een tweelingzuster van Apollo. Zij is de maagdelijke en jeugdige maangodin, en ook de godin van de jacht. Meestal wordt zij afgebeeld in de vrije natuur, in gezelschap van haar toegewijde nimfen. Schilders kozen vaak voor het verhaal over de jager Actaeon, die per ongeluk Diana en haar nimfen verraste tijdens het baden. Als straf veranderde Diana hem in een hert, waarna hij door zijn eigen honden werd gedood. Ook geliefd was het verhaal van de ontdekking dat een van Diana’s nimfen, Callisto, zwanger is (van Jupiter). Voor straf veranderde Diana de zwangere nimf in een beer. Van zulke heftige en emotionele taferelen is bij Vermeer geen sprake. De vrouwen nemen hier juist een ogenblik rust.

Er is veel gespeculeerd over de vraag waarom de jonge Vermeer, die tegenwoordig vooral bekend is om zijn interieurvoorstellingen, zijn loopbaan begon met het schilderen van historiestukken. Het antwoord is misschien te vinden in de zeventiende-eeuwse kunsthandboeken, waarin steevast een grote waardering wordt uitgesproken voor historiestukken. Voor het schilderen van een historie – een verhaal uit de klassieke mythologie, de bijbel of de geschiedenis – moest de kunstenaar eerst het verhaal lezen, er één moment uit kiezen, een goede compositie bedenken én ten slotte het gebeuren op gepaste wijze weergeven (met ‘decorum’). Er kwam dus heel wat denkwerk aan te pas voordat de schilder aan de slag kon gaan.

Het intieme karakter van de voorstelling wordt versterkt door de donkere achtergrond. Dat dit de bedoeling was van de kunstenaar werd pas duidelijk bij de meest recente restauratie van het schilderij in 1999–2000. Tot dan toe was rechtsboven een blauwe lucht met wolken te zien geweest. Uit onderzoek bleek dat deze blauwe lucht onmogelijk origineel kon zijn. In de verf werden namelijk de pigmenten Pruisisch blauw en chroomgroen gevonden, die in de tijd van Vermeer nog niet beschikbaar waren. Het moest dus een latere overschildering zijn. Bij de restauratie werd de oorspronkelijke toestand gereconstrueerd met een dunne, neutrale overschildering in een donkerbruine tint die aansluit bij de rest van de achtergrond. Nu de blauwe lucht rechtsboven niet meer te zien is, komt het van links invallende licht op de figuren veel beter tot zijn recht en blijkt duidelijk hoe Vermeer speelt met licht en kleur. Ook werd tijdens de restauratie ontdekt dat aan de rechterzijde ongeveer 12 cm doek ontbreekt. De knielende vrouw rechtsonder moet oorspronkelijk geheel te zien zijn geweest. Hierdoor was de compositie meer uitgebalanceerd en stond de voetwassing van Diana echt centraal.

Diana en haar nimfen werd op 4 mei 1876 aangekocht op een veiling in Parijs, voor de relatief lage prijs van 10.000 Franse francs. Het schilderij stond toen op naam van de Rembrandt-leerling Nicolaes Maes. Tijdens een restauratie in 1885 werd ontdekt dat het monogram van Nicolaes Maes, ‘N.M.’, een vervalsing was, en dat zich daaronder de handtekening ‘J VMeer’ bevond.

(dit is een bewerkte versie van een tekst gepubliceerd in: P. van der Ploeg, Q. Buvelot, Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis: Een vorstelijke verzameling, Den Haag 2005)