Meisje met de parel

Een jonge vrouw kijkt ons over haar schouder aan. Ze houdt haar hoofd een beetje scheef, haar grijsblauwe ogen glinsteren, de mond is licht geopend en de lippen zijn een beetje vochtig. Om haar hoofd heeft zij een gele en een blauwe stof gewikkeld tot een tulband en in haar oor draagt ze een oorbel met een parel. Aan dit meer dan levensgrote sieraad dat zo opvalt in het midden van de compositie, dankt dit schilderij zijn titel.

Het schilderij is een staalkaart van Vermeers virtuoze schildertechniek. Het gezicht is heel zacht gemodelleerd, niet heel gedetailleerd, maar met geleidelijke overgangen en onzichtbare penseelstreken. De kleding is schematischer weergegeven en is verlevendigd met kleine verfstipjes die de weerkaatsing van het licht suggereren – een handelsmerk van Vermeer. Toch is er een duidelijk verschil van materialen gesuggereerd, bijvoorbeeld tussen de witte kraag, die met dikke streken pasteuze verf is neergezet, en de drogere verf van de tulband – waarvoor Vermeer het kostbare pigment ultramarijn gebruikte. Maar het meest bijzonder is de parel. Die bestaat uit niet veel meer dan twee verfstreken: linksboven een helder lichtaccent en aan de onderkant de zachte weerschijn van de witte kraag.

De tulband is geen kledingstuk dat Hollandse meisjes droegen in de zeventiende eeuw. Met dit accessoire maakte Vermeer van het meisje een oosters type. Dergelijke voorstellingen werden in de zeventiende eeuw tronies genoemd. Tronies zijn geen portretten; ze werden niet gemaakt om een zo goed mogelijke gelijkenis van een individu weer te geven. Hoewel er vermoedelijk wel iemand model zat, ging het bij een tronie vooral om een studie van een hoofd dat een bepaald karakter of een bepaald type moest verbeelden. Rembrandt had omstreeks 1630 de tronie in de Hollandse kunst populair gemaakt. Hij heeft er tientallen geschilderd, waarbij hij zelf vaak model zat, bijvoorbeeld met een bijzondere baret of een helm op het hoofd.

De parel is te groot om echt te zijn. Het zou kunnen dat het meisje een druppelparel draagt van glas dat gevernist is om het een matte glans te geven. Maar het kan natuurlijk ook dat Vermeer de parel naar de fantasie heeft geschilderd. Parels, echte dan wel imitaties, waren in de mode omstreeks 1650-1680. We komen ze vaak tegen op schilderijen van Frans van Mieris, Gabriël Metsu en Gerard ter Borch.
 
Pas sinds 1881 is Meisje met de parel in bredere kring bekend. Het schilderij was toen te koop op een veiling in het Venduhuis der Notarissen in Den Haag. Op de kijkdag trok het de aandacht van de invloedrijke cultuurambtenaar Victor de Stuers, die daar samen met zijn vriend en buurman was, de kunstverzamelaar A.A. des Tombe. Volgens de overlevering was het schilderij zwaar verwaarloosd, maar herkende De Stuers het als een Vermeer. Een andere versie van het verhaal wil dat het schilderij te vuil was om goed te kunnen worden beoordeeld. Volgens deze lezing zou pas veel later, na de schoonmaak waarbij de signatuur te voorschijn kwam, gebleken zijn wie de schilder was. Hoe het ook zij, De Stuers en Des Tombe spraken af dat ze bij de veiling niet tegen elkaar op zouden bieden en zo verwierf Des Tombe het schilderij voor het luttele bedrag van twee gulden plus dertig cent opgeld.

De collectie van Des Tombe, die niet alleen uit oude meesters bestond maar ook werken van tijdgenoten bevatte, was in zijn woning aan de Parkstraat 26 in Den Haag voor bezoekers toegankelijk. De toekomstige directeur van het Mauritshuis, Abraham Bredius, was in 1885 de eerste die Meisje met de parel in de Parkstraat bejubelde: ‘Vermeer doodt ze allen; het meisjeskopje, zoo uitmuntend gemodelleerd, dat men haast vergeet een doek voor zich te hebben, en dat éénige licht uitstralende, behoudt geheel alleen uwe aandacht’. Bij zijn overlijden op 16 december 1902 bleek Des Tombe per geheim testament twaalf schilderijen aan het Mauritshuis te hebben nagelaten, waaronder Meisje met de parel.

(dit is een bewerkte versie van een tekst gepubliceerd in: P. van der Ploeg, Q. Buvelot, Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis: Een vorstelijke verzameling, Den Haag 2005, pp. 256-258)