Stilleven met kazen, amandelen en krakelingen

Clara Peeters was een getalenteerd schilder van stillevens uit het begin van de zeventiende eeuw en bovendien een van de weinige vrouwelijke kunstenaars uit die tijd. Terwijl er tegenwoordig veel waardering is voor haar werk, weten we vrijwel niets over haar leven. Haar naam kennen we alleen omdat zij een aantal schilderijen voluit heeft gesigneerd. Vanwege een duidelijke verwantschap van haar stillevens met die van Antwerpse specialisten als Osias Beert en Jacob van Hulsdonck, wordt aangenomen dat Peeters in Antwerpen heeft gewerkt. Ook zijn enkele van de door haar gebruikte panelen voorzien van Antwerpse merktekens. Hoewel vrouwen vanaf 1602 lid konden worden van het Antwerpse schildersgilde, ontbreekt haar naam in de bewaard gebleven ledenlijsten.

Voor zover bekend heeft Peeters uitsluitend stillevens geschilderd. Het Stilleven met kazen, amandelen en krakelingen behoort tot haar beste werken en verkeert in een uitstekende staat. Blikvanger in de compositie is een tinnen bord met daarop drie kazen: vooraan waarschijnlijk een rijpe Edammer, daarachter een grote halve kaas en bovenop een stuk schapen kaas. Deze piramide van kazen wordt bekroond door een kleiner bord met boterkrullen. Op de voorgrond van het stenen tafelblad liggen van links naar rechts twee krakelingen, een mes met een fraai versierd zilveren handvat, drie amandelen en een blauwwit bord van Wan Li-porselein gevuld met gedroogde vijgen, amandelen en rozijnen. Iets naar achteren staan een gezichtskruik van steengoed en een gedeeltelijk verguld dekselglas à la façon de Venise, terwijl rechts op tafel ook nog een broodje en twee rozijnen liggen.

Er is veel zorg besteed aan de minutieuze weergave van details, zoals kleine beschadigingen in de voorwerpen. Een detail als het testgaatje in de grootste kaas vertelt zelfs een heel verhaal. In zijaanzicht is precies te zien waar de keurmeester een monster heeft genomen. Na het proeven stak hij het resterende deel weer terug, waarbij snippertjes van de kaas op de rand van het bord zijn gevallen. Ook de ronde inkeping aan de bovenzijde van de kaas is een stille getuige van deze handeling. De verschillende oppervlakken zijn bijna tastbaar geschilderd. Zo is de donkergroene kaas brokkelig van structuur, zijn de afgeschaafde boterkrullen inderdaad boterzacht en reflecteert het invallende licht in het transparante wijn glas. Deze aandacht voor details en stofuitdrukking heeft gelukkig niet geleid tot gepriegel. Peeters hanteerde haar penselen juist losjes, wat blijk geeft van grote virtuositeit. Het gebruikte kleurenpalet bestaat overwegend uit zorgvuldig op elkaar afgestemde gele en roodbruine tinten. Hierdoor heeft het schilderij een warme uitstraling. Het blauwwitte bord rechts vooraan zorgt voor een koel accent. De donkere achtergrond en de krappe plaatsing van de objecten binnen het beeldvlak geven de voorstelling een intiem karakter.

Veel van de afgebeelde voorwerpen komen vaker voor in stillevens van Peeters, zoals het mes op de voorgrond dat uitsteekt over de tafelrand. Het lemmet draagt een Antwerps merkteken, terwijl het zilveren heft is versierd met ornamenten en figuren die verwijzen naar liefde en huwelijk: bovenaan een vignet van verstrengelde handen met een brandend hart en daaronder de allegorische figuren van Geloof en Matigheid (voorzien van verklarende inscripties). Een dergelijk mes werd samen met een bijpassende vork in een etui als bruidsbestek ten geschenke gegeven bij huwelijken. Op de zijkant van dit bruidsmes heeft de schilder haar naam gezet in de vorm van een gegraveerde inscriptie. Dit is een van de weinige stillevens die zij voluit heeft gesigneerd, want meestal vond zij CLARA P voldoende. Het is een verleidelijke gedachte dat dit mes haar eigen huwelijksgeschenk is geweest. Maar omdat wij niet eens weten of zij wel getrouwd was, blijft dit voorlopig gissen.

Behalve haar naam heeft Peeters aan dit stilleven nog een persoonlijk accent toegevoegd. Wie het schilderij van dichtbij bekijkt, kan in het metalen deksel van de stenen kruik de weerspiegeling ontdekken van een gezichtje met een wit kapje: dit is de schilder zelf. Ook op andere stillevens voegde zij op deze manier haar portret toe, als een soort van tweede signatuur. Peeters was een van de eerste kunstenaars die dit deed. Later zou het ‘zelfportret in reflectie’ een vertrouwd verschijnsel worden.

Binnen het specialisme van het voedselstilleven vormen voorstellingen met uitgestalde kazen weer een groep op zich. In onze streken was de productie van kaas en boter van groot economisch belang, toen ook al vanwege de export. Hun aanwezigheid in dit en soort gelijke stillevens zou kunnen wijzen op welvaart en nationale trots. Maar wellicht is de opstapeling van deze zuivel producten ook op te vatten als een verwijzing naar schadelijke overdaad. Zo luidde een bekend gezegde: ‘zuivel op zuivel is ‘t werk van den duivel’. Met andere woorden: je brood beleggen met boter én kaas is teveel van het goede. Volgens een andere opvatting kon kaas, in het bijzonder oude kaas, worden geassocieerd met bederf en zelfs de dood. Dit zou dan aansluiten bij de vergankelijkheidssymboliek die in tal rijke zeventiende-eeuwse stillevens is te vinden. Ook de beschadiging in de stenen rand, die hier zo duidelijk in beeld is gebracht, kan een aanwijzing zijn dat al het aardse uiteindelijk tot stof vergaat. Maar los van dergelijke diepere bedoelingen zullen liefhebbers van kunst én lekker eten ook toen al hebben genoten van de smakelijke weergave van kazen en andere etenswaren, waardoor dit stilleven van Clara Peeters een lust voor het oog is.

(dit is een bewerkte versie van het artikel ‘De kazen van Clara’ door Edwin Buijsen, gepubliceerd in: Mauritshuis in focus 25 (2) 2012, pp. 14-22)