De vrouwen van het Mauritshuis

Rachel Ruysch (1664 - 1750) brak door alle glazen plafonds heen. Als kind groeide ze op in een huis vol potten met menselijke preparaten; haar vader was de beroemde anatoom en botanicus Frederik Ruysch. Hij zag Rachels talent en stuurde haar op 15-jarige leeftijd in de leer bij Willem van Aelst, een beroemd kunstenaar. Dit was zeer ongebruikelijk voor een meisje in die tijd. Kwam je uit een arm gezin dan moest je al vanaf jonge leeftijd werken. Kwam je uit een rijk gezin, zoals dat van Rachel Ruysch, dan werd je geacht juist niet te werken, maar je voor te bereiden op het gezinsleven. Wat maakte dat Rachel Ruysch deze conventies aan haar laars lapte?

Ontmoet de leading lady van de barok: Michaelina Wautier (1604 - 1689). Als het vrouwen al lukte kunstenaar te worden dan legden ze zich meestal toe op een genre. Bloemstillevens - zoals Rachel Ruysch - of portretten. Zo niet Michaelina Wautier. Zij schildert alles. Van portretten tot stillevens en van taferelen uit het dagelijks leven tot historiestukken. Vaak ook nog eens op lekker groot formaat. Omdat historiestukken het hoogst in aanzien stonden, werden ze vrijwel uitsluitend door mannen geschilderd. Michaelina Wautiers schilderijen werden daarom regelmatig aan mannen toegeschreven. Bij dit werk is dat niet gebeurd. Dat heeft ze ondertekend met 'fecit' (gemaakt door) en ‘invenit' (bedacht door) Michaelina Wautier. Laat daar geen misverstand over bestaan.

Move over Frans Hals, hier is Judith Leyster (1609-1660). Wie haar opleidde is onbekend (vaak wordt aan Frans Hals gedacht, omdat hun stijl op elkaar lijkt), maar op haar twintigste waren haar schilderijen al beroemd. In de eeuwen erna raakt ze gek genoeg vergeten. Hoe kan dat? Nadat ze trouwde ging Leyster veel minder schilderen. Waarschijnlijk is dat de reden dat ze niet werd opgenomen in Arnold Houbrakens De groote schouburgh der Nederlantsche konstschilders en schilderessen (1718 - 1721). Houbraken wist niet dat ze bestond. Dit historische overzicht van 17e-eeuwse schilderkunst is tot diep in de 19e eeuw bepalend geweest. Gelukkig herontdekte kunsthistoricus Cornelis Hofstede de Groot, die voor het Mauritshuis werkte, haar in 1893.

Het vroegst bekende zelfportret van een kunstenaar in de Nederlandse schilderkunst is van… een vrouw! Het dateert uit 1548 en is van niemand minder dan Catharina van Hemessen (1528 - na 1567). Haar compositie - de kunstenaar aan het werk; in haar handen penselen, een palet en een schilderstok, op de achtergrond een ezel met een schilderij in wording - is door veel beroemde kunstenaars gekopieerd. Deze pionier schilderde voornamelijk kleine portretten, veelal van vrouwen. Het schilderij hiernaast - Rust op de vlucht naar Egypte (ca. 1555) - is voor haar doen groot van formaat. Ze laat hiermee zien niet alleen in staat te zijn een liefdevolle omhelzing weer te geven, maar ook nog eens een ontzettend goede landschapskunstenaar te zijn.

Dit lijkt misschien een dagelijks tafereel, geschilderd naar de werkelijkheid, maar dit schilderij symboliseert een moraal. In de 17e eeuw stonden het huwelijk en het gezinsleven hoog aangeschreven. De plichten van een vrouw werden verheerlijkt, beschreven en afgebeeld. Je zou dit schilderij dus ook kunnen zien als propaganda; ‘zie hier het toonbeeld van de ideale huisvrouw’. Het is goed je dat te realiseren als je 17e-eeuwse schilderijen bekijkt. Na een rondje Mauritshuis kun je denken dat de 17e-eeuwse samenleving strikt gescheiden was. Mannen waren helden, vrouwen deden het huishouden. De werkelijkheid was minder zwart-wit, maar deze beeldvorming hakt er tot op de dag van vandaag stevig in. Hoe heet die populaire televisieserie ook alweer? Precies.

Je moet er maar eens op letten als je tekstbordjes bij schilderijen leest: vaak ontbreekt er informatie over wie er is afgebeeld. Dat was ook bij dit schilderij aan de hand. Je kreeg informatie over de ondergrond (koper), de effecten daarvan (gedetailleerd kunnen schilderen), de symbolen op de zwanenpastei (liefde), maar wie is die vrouw? Die vrouw is kunstenaar Anna Brueghel, dochter van meesterschilder Jan Brueghel de Oude. Ze was getrouwd met David Teniers, die dit schilderij maakte. Van haar is geen enkel schilderij bewaard gebleven, maar haar vermogen en familiebanden hielpen Teniers aan zijn doorbraak. Anna Brueghel stond vaker model voor Teniers schilderijen. Meestal samen met hun zoontje David, die hier het bord met geschilde appels vasthoudt.

Dit is Maria van Oranje, 19 jaar oud, met haar neefje en een bediende. De kleding die ze draagt wijkt af van wat welgestelde vrouwen in de 17e eeuw droegen. De kleding is veel te wijd en ze draagt haar haar los. Vrouwen droegen hun haar nooit los, dat deden alleen mannen. Is dit wel een vrouw? Jawel, maar ze draagt op dit schilderij mannenkleding. Een ruimvallend ruiterkostuum met een cravate - een soort voorloper van de stropdas - met een rood strikje en een mannenpruik. Waarom ze dit draagt, is niet bekend. Wel dat er destijds veel commentaar op dit soort kleding was. Dat dééd je toch niet als vrouw?!

We weten bijna niks over Clara Peeters (1588/1589 - na 1636). Het voordeel hiervan is dat alle aandacht volledig uitgaat naar haar werk, niet naar haar biografie. Clara Peeters was een van de vernieuwers van het stilleven. Peeters besteedde veel aandacht aan levensechte details zoals een buts in het stenen tafelblad, glinsterende weerspiegelingen en, zoals in dit schilderij, de afdruk van een mes in de boter. Meestal zette ze ‘CLARA P’ op haar werken, maar dit schilderij signeerde ze met haar volledige naam (op het lemmet van het mes). Ook verstopte ze minuscule zelfportretjes in haar werken. Ze was een van de eerste kunstenaars die dat deed. Hier zie je haar in de weerspiegeling van het tinnen deksel op de kan.