Het Meisje met de Parel (c. 1665) van Johannes Vermeer is één van de beroemdste schilderijen ter wereld. Twee jaar geleden onderzocht een internationaal team van wetenschappers voor het oog van het publiek het meesterwerk van Vermeer. Nu, twee jaar later, presenteert het team hun resultaten.
Waarom dit onderzoek?
Was er te weinig over het Meisje bekend? Nee, dat zeker niet. Het schilderij was al eens onderzocht, in 1994. Maar in ruim 25 jaar zijn de technische mogelijkheden zo ver voortgeschreden dat we intussen veel méér kunnen doen dan in de vorige eeuw. En juist omdat dit schilderij zo tot de verbeelding spreekt waren er vragen die we nog graag wilden beantwoorden. Hoe heeft Vermeer dit wonderschone schilderij vervaardigd? Wat gaat er schuil áchter de voorstelling zoals we die kunnen zien? Wat voor pigmenten gebruikte hij? Waar kwamen deze pigmenten vandaan? Hoe is het schilderij veranderd sinds het het atelier van Vermeer verliet?
Ontdekkingen
Een van de meest verrassende ontdekkingen was dat de achtergrond van het Meisje niet zomaar een lege donkere ruimte is: Vermeer schilderde haar voor een groen gordijn. Met de nieuwe technieken zijn diagonalen en kleurverschillen rechtsboven in het schilderij waargenomen die geplooide stof suggereren. Het gordijn verdween in de loop der eeuwen door het ontkleuren van de groene verf.
Veranderingen in de compositie
Tijdens het nieuwe onderzoek ontdekte men dat Vermeer wijzigingen in de compositie aanbracht tijdens het schilder-proces: de positie van het oor, de bovenkant van de hoofddoek en de achterkant van haar hals werden veranderd.
De recente studie bracht ons ook dichter bij Vermeer en zijn subtiele schildertechnieken. Vermeer zette het schilderij op in verschillende tinten bruin en zwart. In deze onderlagen, die nu onder de zichtbare verf liggen, zijn met behulp van infraroodbeelden, brede en krachtige penseelstreken te zien. Met dunne zwarte lijnen schilderde hij de contouren van het meisje.
Schilderproces
De schilder werkte daarbij zeer systematisch van de achtergrond naar de voorgrond: na het opzetten van de groenige achtergrond en de huid van het gezicht van het meisje, schilderde hij daarna achtereenvolgens haar gele jas, witte kraag, hoofddoek en ‘parel’. De parel is slechts illusie, doorschijnende en dekkende vegen witte verf, waarbij een haakje om de ‘parel’ aan te hangen ontbreekt. Als laatste signeerde Vermeer zijn kunstwerk linksboven met IVMeer. In de verf zijn hier en daar fijne haartjes van Vermeers kwast achtergebleven.
Duurder dan goud
Het onderzoek bracht ook het kleurenpalet van Vermeer voor het eerst nauwkeurig in kaart. De ingrediënten voor zijn kleuren kwamen vanuit de hele wereld: gebieden die tegenwoordig tot Mexico en Centraal-Amerika behoren, Engeland en mogelijk Azië of West-Indië. Opmerkelijk is het overvloedige gebruik door Vermeer van ultramarijn van zeer hoge kwaliteit in de hoofddoek en de jas. Gemaakt van de steen lapis lazuli was de vervaardiging van natuurlijk ultramarijn tijdrovend, bewerkelijk en de stof in de 17de eeuw zelfs kostbaarder dan goud. Een ontdekking is dat de steen bovendien mogelijk eerst is verhit bij hoge temperatuur, waardoor deze makkelijker vermalen kon worden en een meer intens blauwe kleur opleverde.
Tronie of portret?
Het onderzoeksteam was nieuwsgierig naar de vraag: wie was het Meisje met de Parel? Martine Gosselink, directeur van het Mauritshuis: "Spoiler alert: nee, we zijn er niet achter gekomen wie deze jonge dame was en of ze ooit echt bestaan heeft. Maar we zijn wel iéts dichter bij haar gekomen. Het onderzoeksteam deed een aantal ontdekkingen die het Meisje een stuk persoonlijker maken".
Vermeers Meisje met de Parel was geen portret. Daarvoor heeft het te weinig onderscheidende kenmerken. In Vermeers tijd werden dit soort studies aangeduid als 'tronies'. Ze geven een bepaald type of karakter weer; in dit geval een meisje met een oosterse tulband en een onwaarschijnlijk grote parel in haar oor.
Hoewel een meisje mogelijk voor dit schilderij heeft gezeten en geposeerd, zijn er geen moedervlekken, littekens of sproeten te zien. Echter, terwijl het meisje met het blote oog altijd al leek alsof het geen wimpers had, bleek uit macro-X-stralen fluorescentie scanning en microscopisch onderzoek dat Vermeer kleine haartjes rond beide ogen schilderde.
Deze ontdekkingen maken het Meisje 'persoonlijker' dan eerder gedacht, maar de vraag wie het Meisje precies was blijft een mysterie.
Dichter bij dan ooit tevoren
En nu verder?
Het Meisje geeft het geheim van haar identiteit nog niet prijs, maar we hebben haar iets beter leren kennen door een unieke samenwerking van een internationaal team van onderzoekers met gebruikmaking van de allerlaatste technieken.
Martine Gosselink: "Weet dat dit niet het eindpunt is van ons onderzoek, maar een tussenstation. Wij willen zeker nog verder gaan met het onderzoek. De technische mogelijkheden blijven zich almaar verder ontwikkelen. De samenwerkingen groeien, de wens om meer te weten te komen idem. Uiteraard houden we u op de hoogte!"
The Girl in the Spotlight - Closer to Vermeer and the Girl
Samenvatting onderzoeksresultaten Abbie Vandivere, hoofdonderzoeker Het Meisje in de schijnwerper en restaurator Mauritshuis
