11 juli 2017 - 14 januari 2018
In het Mauritshuis vindt u tijdelijk niet één, maar twee voorstellingen van het spreekwoord Zoals de ouden zongen, zo piepen de jongen. Ons grote schilderij van Jan Steen heeft namelijk gezelschap van een schilderij van Jacob Jordaens, een bruikleen van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen. Een mooie gelegenheid om deze twee vrolijke schilderijen eens met elkaar te vergelijken en te ontdekken hoe twee verschillende kunstenaars dit onderwerp aanpakten.
Jacob Jordaens’ Soo d’ouden songen, soo pepen de jongen
Op het eerste gezicht lijkt het of Jacob Jordaens het spreekwoord op zijn schilderij heel letterlijk in beeld heeft gebracht. Drie generaties van een familie musiceren onder leiding van de grootvader. Een jongetje speelt op zijn blokfluit en het kind op schoot blaast op het fluitje van zijn rammelaar. Achter de tafel blaast de vader op zijn doedelzak zijn wangen bol. Voor alle duidelijkheid voegde Jordaens de spreuk zelf als een opschrift aan de voorstelling toe: Soo d’ouden songen, soo pepen de jongen.
Maar wie goed kijkt ontdekt een dubbele boodschap. Zo was de doedelzak een instrument van het laagste allooi dat bij uitstek negatieve associaties kon oproepen.
Het gevederde hoedje van de moeder geeft haar een wat lichtzinnig karakter, veren werden in de zeventiende eeuw geassocieerd met ijdelheid. Deze volwassenen zijn niet in staat het goede voorbeeld te geven, maar worden door hun kinderen toch ijverig ‘na-gepijpt’ op hun fluitjes.
Jan Steens Soo voer gesongen, soo na gepepen
Toen Jan Steen eind jaren 1660 hetzelfde spreekwoord schilderde, nam hij het idee van de drie generaties over van zijn Vlaamse voorganger. Ook heeft hij diverse motieven aan hem ontleend: de moeder met het kind op schoot, de doedelzakspeler en de zingende grootmoeder met het knijpbrilletje op haar neus. Maar waar bij Jordaens het gezelschap rond de tafel nog enigszins beschaafd oogt, gaat het er bij Steen veel losbandiger aan toe.
De familie is samengekomen rond een tafel waar een moeder met een klein kind op schoot in het hart van de voorstelling zit. Scheef op het hoofd van de lachende oude man prijkt een kraamherenmuts, het hoofddeksel dat traditioneel door de vader wordt gedragen tijdens de doop van een kind. Maar het kind is te oud om een dopeling te zijn en de man heeft niet meer de leeftijd van een nieuwbakken vader. Hier is een soort wereld op zijn kop te zien, zoals ook blijkt uit het gedrag van de ouderen.
Onbeschaamd geven de volwassenen hun slechte gewoontes door aan de jeugd. Links laat een onderuitgezakte vrouw met een halfopen bloesje zich haar wijnglas nog eens volschenken. De lachende man rechts – Steen zelf – spot met zijn vaderlijke plichten door zijn zoontje te leren roken; zo wordt het na-pijpen letterlijk in beeld gebracht. Links in de hoek zit een papegaai op een stok, net als de jeugd een echte naprater.
Waarschuwing
Het spreekwoord dat op deze kleurrijke schilderijen van Jordaens en Steen is weergegeven waarschuwt tegen de gevolgen van een slechte opvoeding, maar kan ook nog op een andere manier worden uitgelegd. Jacob Cats, die in 1632 een spreekwoordenboek publiceerde, bracht 'Zoals de ouden zongen, zo piepen de jongen' samen met verwante spreekwoorden onder het hoofdstuk '`t Wil al muysen wat van katten komt'. Ofwel: zoals een kat naar zijn aard op muizen jaagt, zo is de menselijke natuur aangeboren en onveranderlijk.
In dat licht zou de opvoeding irrelevant zijn voor de ontwikkeling van een kind. Het kooitje met mee-piepende vogeltjes aan de wand bij Steen wijst misschien ook in die richting, want 'elk vogeltje zingt zoals het gebekt is'. Dan maakt het niet meer uit of volwassenen het goede voorbeeld geven aan de jeugd of niet.
