Suzanna

Suzanna was de vrome echtgenote van een rijke man uit Babylon. Zij nam regelmatig een bad in een vijver in de prachtige tuin bij haar huis. Volgens het apocriefe Bijbelverhaal verstopten op een dag twee ouderlingen zich in haar tuin om haar bij het baden te begluren. Ze probeerden haar te verleiden, onder de dreiging lasterpraatjes over haar te verspreiden. Suzanna gaf echter niet toe (Daniel 13: 19-23). Rembrandt koos het moment dat de mannen Suzanna aanspreken. Zij ziet haar aanranders niet, maar hoort verschrikt hun oneerbare voorstel aan. Ze toont haar beschroomdheid en afkeer door haar linkerhand voor haar borst te houden en de andere hand in haar schoot. Al sinds de antieke Venus Pudica (vierde eeuw v.C.) is de vrouwelijke schaamte op die manier gevisualiseerd. Van de in het struikgewas rechts weggedoken oude mannen is niet meer te zien dan de tronie van een van beide en een stuk tulband van de andere.

Een direct voorbeeld voor Rembrandt was een schilderij van zijn voormalige leermeester Pieter Lastman met hetzelfde onderwerp (Berlijn, Gemäldegalerie). In dat schilderij, in liggend formaat, had Lastman de ouderlingen ten voeten uit weergegeven en liet hij Suzanna een wat vaag gebaar van protest maken. Rembrandt daarentegen koos voor een staand formaat en verbande de ouderlingen naar de coulissen. Daardoor is alle aandacht gericht op de vrouwenfiguur, die door haar voorovergebogen houding en haar gebaren probeert haar naaktheid te verbergen. Deze ingrepen kwamen de dramatische werking van de voorstelling sterk ten goede.

Technisch onderzoek van het schilderij bracht aan het licht dat de compositie oorspronkelijk van boven halfrond geweest moet zijn. Op een zeker moment, vermoedelijk in de eerste helft van de achttiende eeuw, is aan de rechterzijde een strook van circa twee centimeter van het paneel afgezaagd omdat deze was aangetast door houtworm. Vervolgens is een nieuwe strook van vier centimeter aangezet en beschilderd. Bij die gelegenheid zijn ook de bovenhoeken van het rechthoekige paneel, die door Rembrandt leeg waren gelaten, beschilderd. Dit verklaart waarom er van de beide ouderlingen maar zo weinig te zien is. Na een uitvoerige restauratie in 2003 werd besloten het schilderij van een lijst met een toogvormige bovenzijde te voorzien, om Rembrandts originele compositie meer tot zijn recht te laten komen.

De onopgesmukte weergave van het vrouwelijk naakt heeft soms tot opmerkelijke reacties geleid. Zo noteerde de Engelse schilder Sir Joshua Reynolds, die het schilderij in 1781 zag in de schilderijenzaal van prins Willem V: ‘It appears very extraordinary that Rembrandt should have taken so much pains, and have made at last so very ugly and ill-favoured a figure; but his attention was principally directed to the colouring and effect, in which it must be acknowledged he has attained the highest degree of exellence’. Reynolds’ schoonheidsideaal waar het vrouwen betrof, ademt nog geheel de geest van de classicisten, die van meet af aan Rembrandts compromisloos navolgen van de natuur verwierpen. Als schilder bleek hij wel gevoelig voor Rembrandts warme kleuren en subtiele lichteffecten.

(dit is een bewerkte versie van een tekst gepubliceerd in: P. van der Ploeg, Q. Buvelot, Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis: Een vorstelijke verzameling, Den Haag 2005, p. 150)