Gezicht op Haarlem met bleekvelden

In zeventiende-eeuwse inventarissen werd een schilderij als dit ‘een Haerlempje’ genoemd. Jacob van Ruisdael vervaardigde in de jaren zeventig minstens vijftien van dit soort panorama’s van het schilderachtige landschap achter de duinen bij Haarlem en Alkmaar. Voor dit schilderij heeft hij, staand op een hoge duintop ten westen van Haarlem, een voorstudie getekend die hij later op zijn atelier als voorbeeld gebruikte. Het stadsprofiel komt in grote lijnen overeen met de bestaande situatie. Van links naar rechts zijn de Bakenesserkerk en het dak van de de Sint-Janskerk te zien, vervolgens het stompe torentje van het Klokhuis en daarnaast de Grote of Sint-Bavokerk met zijn karakteristieke spitse middentoren die hoog boven de stad uit rijst. Een molen, het stadhuis en de toren van de Nieuwe Kerk voltooien het panorama.

Ondanks het bescheiden formaat is de voorstelling indrukwekkend. Dat komt doordat Van Ruisdael een hoog standpunt heeft gekozen, waardoor hij de horizon laag kon houden. De imposante wolkenformaties, die het handelsmerk van de schilder zijn geworden, vullen daardoor het grootste deel van het doek en dragen in sterke mate bij aan de ruimtelijke werking. De halfbewolkte lucht creëert in het landschap een afwisseling van zon en schaduw. Van Ruisdael gebruikt dit op subtiele wijze om de dieptewerking in zijn voorstelling kracht bij te zetten. De grasvelden op de voorgrond met de lange banen wit linnen, het middenplan en de stad liggen in het volle zonlicht, terwijl het landschap ertussen in de schaduw is gehuld. In de zonnige partijen bevinden zich steeds elementen die daardoor extra oplichten: de wieken van een windmolentje, een geel korenveld, witte schuimkragen op het water en een witte berkenstam.

Tussen de duinen en de stad in liggen lange banen linnen te bleken op grasvelden. De linnenweverij behoorde met de bierbrouwerij tot de belangrijkste industriële activiteiten in Haarlem in de zeventiende eeuw. De bewerking van het textiel was een ingewikkeld proces, dat ons tot in de kleinste technische details bekend is. Het bestond uit het wassen, spoelen en drogen van de stof, die vervolgens werd geloogd en daarna gedurende zo’n acht dagen in de zon op grasvelden te bleken werd gelegd. Daarna werd de stof nog door een bad van (melk)zuur gehaald, weer gewassen en ten slotte te drogen gelegd of aan stekken gehangen op de zandige duingronden. Het textiel werd geïmporteerd uit de Oostzeelanden en Engeland, maar ook in Haarlem zelf geweven. Het belang van deze industrie voor Haarlem en omgeving heeft ongetwijfeld bijgedragen tot de populariteit van het ‘Haerlempje’, dat niet alleen door Van Ruisdael maar ook door andere Haarlemse en Amsterdamse schilders werd vervaardigd. De bleekvelden zijn op die voorstellingen vrijwel altijd prominent in beeld.

(dit is een bewerkte versie van een tekst gepubliceerd in: P. van der Ploeg, Q. Buvelot, Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis: Een vorstelijke verzameling, Den Haag 2005)