De jonge moeder

Begin 1628 meldde Gerrit Dou zich als leerling bij Rembrandt op diens Leidse atelier. Hij was daarmee de allereerste pupil van de nog jonge Rembrandt, en ook een van de meest getalenteerde. Dou zou echter niet beroemd worden met schilderijen in de stijl van zijn leermeester, maar met voorstellingen waarin de penseelstreek onzichtbaar diende te zijn. Dou maakte letterlijk ‘school’: hij wordt beschouwd als de nestor van de ‘Leidse fijnschilders’, een stroming waartoe ook Frans van Mieris de Oude, Gabriël Metsu en Godfried Schalcken worden gerekend. De uiterst zorgvuldige wijze waarop Dou zijn beroep uitoefende, wordt treffend geïllustreerd door een beroemde anekdote die de kunstenaarsbiograaf Arnold Houbraken aanhaalt in zijn Groote Schouburgh der Nederlantsche Konstschilders en Schilderessen (1718-1721). Dou zou in zijn atelier een grote parasol hebben opgesteld boven zijn schildersezel, en na het betreden van zijn atelier en het plaatsnemen achter de ezel eerst wachten ‘tot het stof was nedergedaelt’ alvorens aan het werk te gaan.

‘De jonge moeder’ toont een ruim en hoog vertrek waarin een jonge vrouw met een naaldwerkje op schoot bij haar kind zit, een baby in een wiegje. Naast het wiegje zit een dienstmeisje. Het heldere daglicht dat door het venster naar binnen valt, laat het oppervlak van de door het vertrek verspreid liggende voorwerpen goed uitkomen. Op de achtergrond zijn vaag enkele figuren in een schemerachtige keuken te zien. De kwaliteiten van Dou’s fijnschilderkunst treden het duidelijkst naar voren in het tenen wiegje, het glanzende vaatwerk en het gezicht van de jonge vrouw.

Voorstellingen van moeders met hun kinderen, in een opgeruimd interieur en bezig met huishoudelijk werk, werden wel opgevat als een uitbeelding van de deugdzaamheid. Het is niet duidelijk in hoeverre zo’n duiding hier ook geoorloofd is, omdat het bijwerk daarover niet expliciet is. Het opvallendste detail is het reliëf met engeltjes op de zuil in het midden van het vertrek, waarvan de betekenis ons helaas ontgaat. De jas en de sabel daarnaast verwijzen naar de afwezige echtgenoot en vader. Objecten als de wereldbol bovenop de kast, de inktkoker en de folianten, de gebruikelijke attributen van studie, mogen - in de ogen van een zeventiende-eeuwer - tot zijn domein worden gerekend.

In 1660 besloten de Staten van Holland en West-Friesland om de nieuwe koning van Engeland, Karel II (1630-1685), die als balling in Den Haag had verbleven, te vereren met een diplomatiek geschenk. Naast Italiaanse schilderijen, een voorliefde van de vorst, bevatte deze ‘Dutch Gift’ ook een werk van Gerrit Dou: ‘De jonge moeder’. Dit schilderij beviel de koning zo goed dat hij Dou een positie als hofschilder aanbood. Deze wees het aanbod af. Ruim dertig jaar was het schilderij een van de pronkstukken van de omvangrijke Engelse koninklijke verzamelingen, tot stadhouder Willem III (1650-1702), die in 1689 koning van Engeland was geworden, het schilderij samen met ongeveer dertig andere werken naar Nederland haalde.

(dit is een bewerkte versie van een tekst gepubliceerd in: P. van der Ploeg, Q. Buvelot, Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis: Een vorstelijke verzameling, Den Haag 2005, p. 180)