IJsvermaak

Onder een grijze lucht vormt een bevroren vaart in een boerendorp het decor voor dit winterse tafereel van Hendrick Avercamp, die zich als eerste specialiseerde in het tekenen en schilderen van een typisch Nederlands genre in de schilderkunst: het ijsvermaak. Met grote aandacht voor anekdotische details schilderde hij talrijke figuurtjes, die blijkens hun minutieus weergegeven kostuums uit alle lagen van de bevolking stammen. Op de voorgrond trekt een rijk uitgedoste schaatser met een gepluimde hoge hoed de aandacht. Paartjes zwieren hand in hand over het ijs, er wordt kolf gespeeld - een voorloper van het moderne ijshockey - en een vrouw doet de was in een wak bij een half gezonken roeiboot, terwijl op de rechteroever hout wordt gehakt. Een vermakelijk detail zijn de blote billen onder de rokken van een vrouw die is gevallen. Avercamp heeft echter ook oog voor de risico’s van het ijsvermaak: bij de linkeroever zijn vier mensen door het ijs gezakt. Anderen komen hen met een ladder te hulp. Het ophaalbruggetje markeert de overgang naar het weidse ijsgezicht in de verte, waar zich langs de horizon het silhouet van een stad aftekent.

Dit paneel van ‘de Stomme van Kampen’ is waarschijnlijk omstreeks 1610 geschilderd, toen de dove schilder na zijn leertijd in Amsterdam vermoedelijk reeds in zijn woonplaats Kampen was teruggekeerd. Het vertoont nog de invloed van de Vlaamse landschapstraditie, zoals die zich in Antwerpen vanaf Pieter Bruegel de Oude (1520/25-1569) had ontwikkeld en die in de Noordelijke Nederlanden - vooral in Amsterdam - na de komst van Vlaamse immigranten omstreeks 1600 een laatste bloeiperiode doormaakte. Kenmerkend zijn onder meer de hoge decoratieve boom en de als kakhuisje dienende roeiboot, die beide als repoussoir functioneren, de toneelmatige opbouw, de vele kleurige details en het anekdotische karakter. Als thema vindt het winterlandschap met ijsvermaak zijn oorsprong in de Vlaamse zestiende-eeuwse traditie van de weergave van maanden en seizoenen.

De populariteit van het winterlandschap in de zeventiende-eeuwse schilderkunst werd mede veroorzaakt door de klimaatomstandigheden. In heel Noordwest-Europa heerste van ongeveer 1550 tot 1850 de Kleine IJstijd, een periode van buitengewoon koude winters en relatief koele zomers. In de Nederlanden was twee derde van de winters tussen 1600 en 1700 te karakteriseren als ‘koud’ tot ‘zeer streng’. Het land bevond zich in die winters in de greep van langdurige vorst- en sneeuwperioden, waarbij een dik ijsdek de scheepvaart over de Hollandse binnenwateren onmogelijk maakte en een deel van het openbare leven stil kwam te liggen. De strengste winters vielen tussen 1600 en 1625, juist in de periode dat Avercamp zijn ijsgezichten schilderde. Het spreekt bijna vanzelf dat de landschapschilders die weersomstandigheden ook in beeld brachten. Zij legden zich immers toe op de natuurgetrouwe weergave van het eigen land. Sneeuw en ijs veranderen de lichtwerking en de kleuren in een landschap aanzienlijk, en het werd voor hen een uitdaging om het licht, de lucht en de atmosfeer overtuigend af te beelden.

(dit is een bewerkte versie van een tekst gepubliceerd in: P. van der Ploeg, Q. Buvelot, Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis: Een vorstelijke verzameling, Den Haag 2005, pp. 208-210)