Restauratie en onderzoek

Rembrandt?

Drie schilderijen nader onderzocht

Een scan van 'Portret van Rembrandt met ringkraag' laat een duidelijke ondertekening zien.

Het Mauritshuis en Rembrandt zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Ons museum herbergt een van de belangrijkste collecties schilderijen van deze beroemde kunstenaar. Het gaat om niet minder dan elf eigenhandige werken van de schilder, waaronder iconische hoogtepunten als de Anatomische les van dokter Nicolaes Tulp, Homerus en het Zelfportret uit zijn sterfjaar.

Daarnaast heeft het Mauritshuis zeven schilderijen die ooit als Rembrandt werden verworven, maar nu zijn afgeschreven of worden betwijfeld. Drie van de schilderijen uit de laatste categorie zijn recentelijk opnieuw onderzocht in ons restauratieatelier. Daarvoor zijn de modernste technieken gebruikt die ons tegenwoordig ter beschikking staan. Twee van deze drie schilderijen konden tegelijkertijd worden gerestaureerd.

Welke nieuwe inzichten heeft dat ons opgeleverd? Rembrandt-onderzoek staat nooit stil, ook niet in het Mauritshuis. 

Portret van Rembrandt met ringkraag

Het Portret van Rembrandt met ringkraag werd in 1768 door stadhouder Willem V verworven. Jarenlang werd het schilderij beschouwd als een absoluut hoogtepunt uit Rembrandts oeuvre, een zelfportret op jeugdige leeftijd. Een tweede versie van dit schilderij bevindt zich in het Germanisches Nationalmuseum in Neurenberg. Dat was maar een kopie, dachten we tot vijfentwintig jaar geleden. Wat gebeurde er toen?

Het begon met de ontdekking van een ondertekening onder de verflagen. Zoiets was nooit eerder bij Rembrandt gevonden. Hierdoor kwam het onderzoek in beweging. Uiteindelijk bleek dat onze Rembrandt, ons meesterwerk, de kopie is en het schilderij in Neurenberg bleek het origineel van Rembrandt te zijn.

Nu is het schilderij gerestaureerd en opnieuw onderzocht. De conclusie van destijds – dat onze versie een kopie is - staat nog steeds overeind.

Rembrandt (atelierkopie), Portret van Rembrandt met ringkraag, c.1629

Wie heeft het dan wél geschilderd?

Oké, het werk is dus niet van Rembrandt. Maar hoe ontdek je wie het wel geschilderd heeft? Het moet één van Rembrandts leerlingen zijn geweest, zoveel is duidelijk. In het atelier oefenden zij hun vaardigheden door het werk van de meester te kopiëren. Dat hoorde bij het vaste onderwijsprogramma. We moeten dus op zoek naar een vroege leerling of vroege medewerker van Rembrandt.
Welke namen passeren de revue?
  • De eerste kandidaat is Isaac de Jouderville, maar waarschijnlijk was deze schildersleerling simpelweg niet goed genoeg voor de kwaliteit die we zien op dit schilderij.
  • Een tweede kandidaat is Jan Lievens, een goede vriend van Rembrandt uit Leiden. Lievens was rond 1630 net als Rembrandt een volleerd schilder, geen leerling meer. Het is dus niet waarschijnlijk dat hij een werk van zijn vriend zou kopiëren.
  • Dan blijft Gerrit Dou over. Zijn naam wordt het vaakst genoemd. Hij was de eerste bekende leerling van Rembrandt in Leiden. Dou schilderde heel precies en wordt gezien als grondlegger van de Leidse fijnschilders. Zou hij de maker zijn? Dat zou zeker kunnen, maar bewijs het maar eens.

Rembrandt?

Het eindoordeel blijft, ook na het nieuwe onderzoek: kopie uit het atelier van Rembrandt. 

Tronie van een oude man

Een oude man, met snor en sikje, kijkt ons fronsend aan. Hij draagt een bruine mantel afgezet met bont en op zijn hoofd draagt hij een zwart mutsje. Alle rimpels in zijn oude gezicht zijn haarfijn geschilderd.

Abraham Bredius, directeur van het Mauritshuis, had het schilderij in 1892 voor zichzelf gekocht. Hij hing het als bruikleen in het museum. In het tijdschrift Oud Holland noemde Bredius zijn aanwinst enthousiast ‘wellicht het interessantste schilderij van Rembrandts vader’. Maar, is het wel van Rembrandt? En is deze man inderdaad Rembrandts vader?

Abraham Bredius dacht het zeker te weten: hier schilderde Rembrandt zijn vader Harmen Gerritsz van Rijn. De man staat op verschillende werken van Rembrandt, én op werk van kunstenaars uit zijn omgeving. Al eeuwenlang dachten mensen de vader van Rembrandt te herkennen op prenten, tekeningen en schilderijen.
Totdat er een tekening opdook van ‘Harmen Gerrits Van Rhijn’. Hij heeft een brede neus en volle baard en ziet er simpelweg anders uit dan de ‘vader’ op ons schilderij. Daarom denken we dat de oude man een model was dat Rembrandt inhuurde om te poseren in zijn atelier. Het schilderij is geen portret maar een tronie: een oude mannenkop vol karakter. Geen familiekiekje dus.
Rembrandt?, Tronie van een oude man, c. 1630-31
Rembrandt (en/of atelier), Tronie van een oude man, c.1630

Hout

We onderzochten het beschilderde paneel met behulp van dendrochronologie. Dat is een techniek om de ouderdom te bepalen 
van een houten voorwerp. Door de jaarringen van het eikenhout te tellen ontdek je waar de boom vandaan komt en wanneer die ongeveer is gekapt. Wat bleek? Het houten paneel van de Tronie van een oude man komt van dezelfde boom als twee eigenhandige schilderijen van Rembrandt: Minerva en Het loflied van Simeon. 

Dat is een sterke aanwijzing dat de Tronie ook in het atelier van Rembrandt is gemaakt. 

De achtergrond

Ergens in de tijd is er met dit schilderij gerommeld. Uit technisch onderzoek blijkt dat de achtergrond van het werk overschilderd is, lang nadat het af was. Met een scalpel is een stukje verf uit de achtergrond genomen. Onder de microscoop kun je de opbouw van de verflagen goed zien. De bovenste okerkleurige laag is de overschildering.

Met röntgenfluorescentiespectroscopie ontdek je welke chemische elementen zich in de verflagen bevinden. Zo weet je precies welke pigmenten de schilder heeft gekozen. Hier zie je een scan van het element koper. De overschilderde achtergrond licht duidelijk op. Dat komt omdat die het koperhoudende pigment verditer bevat, een pigment dat Rembrandt rond 1630 niet gebruikte. De overschildering stamt waarschijnlijk uit de vroege 18de eeuw.

De overschildering zit direct op de originele verf en is erg hard geworden. Het lukt ons (nog) niet een oplosmiddel te vinden waarmee we de overschildering veilig kunnen verwijderen. Maar de technische ontwikkelingen gaan snel!

Rembrandt?

Voorlopig eindoordeel: Mogelijk is het van een leerling of medewerker van zijn atelier, of toch van Rembrandt zelf? Het vraagteken blijft staan.

Studie van een oude man

Toen dit schilderij in 1891 werd aangekocht door het Mauritshuis was directeur Abraham Bredius zeer enthousiast: ‘Een staal van de rijpste tijd des kunstenaars’ noemde hij het schilderij. Het was het eerste late werk van Rembrandt in de collectie, een belangrijke aanwinst dus.

De oude man op het schilderij werd geïdentificeerd als Adriaen van Rijn, de broer van de schilder. Inmiddels geloven we al lang niet meer dat de man de broer van de schilder is. Nadat Rembrandt in 1631 naar Amsterdam was verhuisd, verwaterde het contact met zijn familie in Leiden.

Toch rees er twijfel over of het wel een echte Rembrandt was. Dit was lange tijd lastig te beoordelen, omdat het schilderij in slechte staat verkeerde en veel verkleurde overschilderingen had.

Dankzij de recente restauratie hebben we nu de kans om de Studie van een oude man met een frisse blik te bekijken. Een interessante uitkomst van het onderzoek is dat Rembrandts signatuur op het doek helemaal echt is. Dit plaatst ons voor een dilemma, want de twijfel over de toeschrijving is niet verdwenen. Hoe kan dat?

Rembrandt (atelier), Studie van een oude man, 1655-1660

De handtekening is authentiek

Rembrandts heeft zijn naam aangebracht toen de verf nog nat was. Het is dus onderdeel van het originele schilderij. Ook het handschrift van de signatuur ziet er helemaal goed uit en wijkt niet af van andere signaturen van Rembrandt. Met de datering is wel iets mis, die is later aangebracht in een andere verf. En het handschrift waarmee het jaartal is geschreven, is zeker niet van Rembrandt.
Nu de restauratie is afgerond, kunnen we beter onderzoeken wie het geschilderd heeft. Het komt aan op zorgvuldig kijken en vergelijken. Vergeleken met het late zelfportret van Rembrandt is de neus hier minder duidelijk. De lichtval op de neus van het zelfportret maakt dat deze echt naar voren steekt.
 
Ook het linkeroog is erg vlekkerig, en dat komt niet alleen door de beschadiging van de verf. Als je kijkt naar Rembrandts Zelfportret en Homerus (ook in deze zaal) zie je dat elke verftoets raak is. De Studie van de oude man is wat dat betreft iets minder goed gelukt. Naar ons idee gaat het om een werk van een leerling die de stijl van de meester probeert na te bootsen.
Je zou denken: Rembrandt heeft het gesigneerd, het zal wel ‘een echte Rembrandt’ zijn. Maar zo eenvoudig is het dus niet. Het was niet ongebruikelijk dat een meester soms het werk van een leerling signeerde: als het in Rembrandts atelier was gemaakt, dan was het zijn ‘product’. Met een signatuur van Rembrandt kon ook een schilderij van een leerling, alsof het een werk van de meester was, in de verkoop.

Rembrandt?

Eindoordeel: gemaakt door een medewerker uit Rembrandts atelier