Het puttertje: klein, alledaags en wereldberoemd

Het puttertje is een herkenbaar vogeltje. Geel streepje op de zwarte vleugel, een rode vlek rond de ogen en snavel. Als je het puttertje één keer buiten hebt gezien, zie je hem vast net zo vaak als een koolmeesje of een mus.

Het puttertje, ook wel distelvink genoemd, is een zangvogel van zo’n 12 centimeter. Puttertjes komen voor in Europa, Noord-Afrika en Zuidwest-Azië. Ze zijn te vinden in de buurt van bosjes en stadstuinen. Een tamelijk alledaags vogeltje dus.

Waarom heet een distelvink in de volksmond puttertje? Die bijnaam dankt hij aan het kunstje dat je hem kunt leren: zijn eigen drinkwater putten met een miniatuuremmertje. 

Had Fabritius zelf een puttertje? Liep hij er dagelijks aan voorbij? Het zou kunnen. Misschien was het juist door z’n alledaagsheid zo aantrekkelijk om te schilderen: een huis-, tuin- en keukenvogeltje zoals je die overal kon tegenkomen. Ideaal als onderwerp voor een schilderij dat de kijker op het verkeerde been zet. In de kunst wordt dat ook wel een ‘oogbedrieger’ of trompe-l’oeil genoemd.

Hoe zou Fabritius het hebben bedacht? Hing dit schilderijtje bij hem thuis? Op de kale witte muur van zijn atelier misschien, zonder lijst? Dat een bezoeker bij binnenkomst heel even zou denken dat daar een écht vogeltje zat; geen beter visitekaartje voor een schilder.

Experimenteren met trompe-l’oeileffecten en perspectief was hot in Fabritius’ tijd. De perfecte illusie creëren werd het hoogst haalbare voor de kunstenaar. Schilder-schrijver Van Hoogstraten was dé promotor van ‘illusionistische’ schilderkunst in de 17de eeuw. Fabritius kende hem persoonlijk: ze waren samen bij Rembrandt in de leer geweest.

Van Hoogstraten schreef een beroemd handboek: Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: Anders De Zichtbaere Werelt. Het was een schildersbijbel die behalve theorie ook praktische tips bevatte. Voor het beste effect adviseert Van Hoogstraten ‘iets vlaks op een vlakte te verbeelden’. Een ‘plat’ onderwerp dus, daarmee bedrieg je het oog het best.

Met de verrekijker bij de hand, gaan vogelspotters Arjan en Gisbert op ontdekkingstocht door het Mauritshuis. Met hun scherpe blik hebben ze Het puttertje al snel in hun vizier.

Waarom wordt het puttertje ook wel een distelvink genoemd? Hoe komt het dat je steeds meer puttertjes ziet in Nederland? Wil je weten hoe je een mannetjes of vrouwtjes puttertje kunt herkennen?

Miljoenen museumbezoekers zagen het werk van een afstandje. Enkele onderzoekers keken er met hulp van moderne techniek dwars doorheen. Als eerste schilderij ter wereld is Het puttertje in 2003 doorgelicht in een CT-scan.

Het lijkt erop dat Fabritius een lijst heeft verwijderd en de achtergrond inclusief de donkere rand heeft overgeschilderd met witte verf, de kleur van de gestuukte muur. Het vogeltje en de voerbak zijn uitgespaard in het wit. Met röntgen en infrarood is te zien dat het onderste zitstangetje pas daarna is toegevoegd, óp de witte achtergrond. Ongetwijfeld om het trompe-l’oeileffect te versterken.

Carel Fabritius was een schilder met een geheel eigen stijl. Hij schilderde portretten, stillevens, stadsgezichten en historiestukken, vaak in heldere kleuren en met een subtiele lichtbehandeling.

In 1654 maakte Fabritius een van zijn meest bijzondere werken: Het puttertje. Het is een levensecht portret van een distelvink (putter) zittend voor een witte muur. In datzelfde jaar kwam de 32-jarige schilder plots om het leven door de ontploffing van een Delfts kruitmagazijn. Fabritius liet een klein, maar wel buitengewoon veelzijdig oeuvre na van maar 12 schilderijen. Allemaal unieke meesterwerken.

DJ en producer San Holo is gek op vogels. Voor het muziekproject Bekijk het Mauritshuis met je oren wandelende hij door het museum, op zoek naar iets dat hem raakte. En precies dat vond hij in Het puttertje. Wat zijn inspiratie echt deed vliegen was het kettinkje waarmee het vogeltje vastzit.

Mijn naam is Yan Ling, dat ‘wijze vogel’ betekent. Vroeger was ik danseres en altijd als ik danste voelde ik me als een mooie vogel die vrij rondvloog. Misschien ben ik daarom zo dol op Het puttertje. Er is een bijzondere overeenkomst tussen het werk van Carel Fabritius en de Chinese schilderkunst: De ruimte voor verbeelding bij het publiek.

Niet alleen bij San Holo spreekt Het puttertje tot de verbeelding. Door de eeuwen heen hebben ook musici, filmmakers, romanschrijvers en ontwerpers zich laten inspireren.

De zang van het puttertje inspireerde de Italiaanse componist Antonio Vivaldi tot Il Gardellino, een concert in drie delen. In de snelle, beweeglijke delen is het vrolijke geluid van het puttertje duidelijk te horen.

Tijdens een verblijf in Nederland raakte de Amerikaanse schrijfster Donna Tartt gefascineerd door Het puttertje. Het is met geen enkel ander kunstwerk uit die tijd te vergelijken, vindt Tartt. ‘It’s just its own little marvel.’