Rembrandt: de spannendste kunstenaar van de 17e eeuw

In 1632 krijgt Rembrandt van dokter Nicolaes Tulp (de man met de zwarte hoed) de opdracht om een groepsportret te maken van het Amsterdamse chirurgijnsgilde. Elke winter geeft Tulp dit gilde les in de werking van het menselijk lichaam door een lijk te ontleden. Normaal gesproken zijn groepsportretten nogal stijf; een rij mensen die strak voor zich uit staren. Zo niet dit groepsportret. Rembrandt schildert de chirurgijns in actie. Hij brengt beweging in het schilderij door ze allemaal ergens anders naar te laten kijken. Naar het lijk, naar het boek, naar jou. Alsof je net de deur van de snijzaal hebt opengetrokken en midden in deze scène valt. Maar klopt deze scène wel?

Volgens de Bijbel was Suzanna de vrome echtgenote van een rijke man uit Babylon. Regelmatig nam ze een bad in de vijver in haar tuin. Op een dag verstopten twee ouderlingen zich daar om haar tijdens het baden te begluren. Je ziet ze (bijna niet) rechts in de bosjes. Ze proberen haar tot seks te dwingen, onder de dreiging roddels over haar te verspreiden. Rembrandt schildert het moment waarop de mannen Suzanna aanspreken. Zij ziet hen niet, maar kijkt verschrikt jou aan. Ineens ben jij medeplichtig geworden aan dit gebeuren. Wanhopig probeert ze haar naakte lichaam te bedekken. Door de ouderlingen bijna onzichtbaar te maken en alle aandacht op Suzanna te richten maakt Rembrandt de situatie nog dramatischer.

In 17e-eeuwse kunst werd veel geïdealiseerd; dingen werden mooier voorgesteld dan ze daadwerkelijk waren. Rembrandt deed dat niet. Hij wilde laten zien hoe de werkelijkheid was. Hij schilderde mensen zoals ze waren; met rimpels, slechte tanden en oprechte emoties.

Hij bestudeerde mensen grondig, met aandacht voor hun persoonlijkheid en gezichtsuitdrukkingen. Dat heeft hij ook bij deze twee mannen gedaan. Het zou goed kunnen dat hij ze op straat in Amsterdam is tegengekomen; er bevond zich een zwarte gemeenschap in de buurt van zijn huis. Hoe deze mannen zich voelden? Schrijver Reggie Baay heeft een vermoeden:

Geen enkele 17e-eeuwse kunstenaar heeft zichzelf zo vaak geschilderd als Rembrandt. Er bestaan zo’n tachtig zelfportretten van hem. Op jonge leeftijd, oudere leeftijd (zoals deze) en in diverse rollen. Zo bestaan er portretten van Rembrandt als bedelaar, als kunstenaar, als Bijbels figuur en als soldaat. Op die portretten draagt hij bijna nooit eigentijdse kleding. Meestal heeft hij iets historisch aan, dat al honderd jaar uit de mode was. Alsof hij zichzelf buiten zijn eigen tijd wilde plaatsen. De baret die hij op dit portret op heeft werd in de 17e eeuw bijvoorbeeld al lang niet meer gedragen. Toch opvallend voor een kunstenaar die zo graag naar het leven schilderde.