Op zoek naar de mooiste Stier

Jolijn Schilder, restaurator Mauritshuis: “De resultaten van het onderzoek geven ons zoveel inzicht in de keuzes die Potter maakte tijdens het schilderen van De stier. Het is heel persoonlijk; alle gedachtesprongen, alle veranderingen die de kunstenaar maakte, bleven eeuwenlang verborgen, maar komen door ons onderzoek nu aan het licht.”

Abbie Vandivere, restaurator Mauritshuis: “Wat een verschil! Zonder het vernis komen de kleuren, texturen en de diepte van Potters verf eindelijk tevoorschijn.”

Poten, hals en grote testikels

Dat Potter geen bestaande stier portretteerde was bekend, het dier bestaat uit verschillende samengestelde 'onderdelen' van jongere en oudere stieren. Uit het onderzoek blijkt nu dat Potter misschien niet eens begon met het schilderen van een stier. Onder de bestaande verf is Potters eerste opzet van het dier in beeld gebracht; een rund zonder geslacht-specifieke kenmerken, dat kleiner en magerder was dan de stier die we nu zien. Potter wijzigde verschillende keren de stand en lengte van de poten, de staart, kop en rug, en voegde pas in een later stadium specifieke kenmerken zoals de testikels (die eerst veel groter waren) en halskwab (kossem) toe. Tenslotte was het bontpatroon van de vacht in de eerdere opzet anders, wat herbevestigt dat Potter geen bestaande stier heeft willen portretteren.

Planten, hek en achtergrond

Niet alleen de dieren, ook de planten waren een uitdaging voor de schilder. Tegen de boom, langs de linkerrand van de eerste, kleinere compositie, waren meer planten te zien waarvan de namen niet meer te vast te stellen zijn. In eerdere versie(s) van het schilderij liep een hek onder de kop van de stier door tot aan de linkerrand. Dat hek is na het vergroten van het schilderij naar de uitbreiding verplaatst, waarachter vandaag de dag ‘boer Teun’ staat. En omdat het schilderij dus in het begin een stuk kleiner was, moest Potter na de uitbreiding van het doek ook de achtergrond drastisch wijzigen. De eerste achtergrond was dichterbij de toeschouwer geplaatst en daarin was een boerderij met hooivijzel te zien. Het verder in de diepte gelegen landschap met kasteel en de kerk van Rijswijk die nu te zien zijn, ontbraken nog.  

Het doek

Van het oorspronkelijke schilderij sneed Potter bovenaan een randje af, om vervolgens links, rechts en boven stukken doek toe te voegen. Onderzoek heeft nu bevestigd dat Potter de eerste compositie al gedeeltelijk in verf had uitgewerkt, voordat hij de strips doek toevoegde, waar hij een gronderingslaag aan toevoegde en vervolgens beschilderde. In eerste opzet schilderde Potter de stier in een landschap, maar pas na het vergroten van het doek voegde hij de boer, één of beide bomen, de ram, het schaap en het lammetje toe. In al deze gevallen is niet overgeleverd waarom de schilder dit deed. Ook de volgorde van de vele wijzigingen in het schilderij moet verder worden onderzocht.

Franse tak

Wat niét op Potters conto te schrijven is, zijn de talloze overschilderingen van de lucht die in de eeuwen daarna volgden. Bekend was wel dat er overschilderingen waren in die lucht, maar ze blijken nog vele malen talrijker te zijn. En één boomtak is van een onbekende, Franse, hand. Om een beschadiging te maskeren werd in de tijd dat De stier in Parijs hing (meegenomen uit Den Haag door de revolutionaire legers in 1795) een klein boomtakje toegevoegd. Dit takje is nog steeds te zien.

Van onderzoek naar restauratie

De restauratoren van De stier, Jolijn Schilder en Abbie Vandivere, hebben drie maanden besteed aan het materiaal-technisch onderzoek. Het schilderij werd grondig bestudeerd met de nieuwste röntgen- en infraroodtechnieken die geen contact met het verfoppervlak maken. Het onderzoek werd uitgevoerd in samenwerking met het Rijksmuseum Amsterdam. Hoewel de interpretatie van de resultaten nog maanden in beslag zal nemen, zijn Vandivere en Schilder inmiddels begonnen aan de behandeling.

Potterkijken, De stier onder de loep

De uitgebreide restauratie van De stier is gestart met de afname van de vergeelde vernislagen die aangebracht zijn bij eerdere restauraties. Onder dat vernis bevinden zich veel stralende kleuren, levendige texturen, en meer diepte. Met de vernisafname zal ook een deel van de meest recente overschilderingen van de lucht verdwijnen. 
Naar verwachting duurt de restauratie tot eind 2025. Iedereen is welkom om te komen Potterkijken. De restauratie wordt uitgevoerd voor de ogen van het publiek in een tijdelijk atelier (genaamd ‘de stal’) in een museale zaal in het Mauritshuis.

Stier-zaterdag

Het Mauritshuis organiseert rondom het restauratieproject van De stier enkele ‘Stier-zaterdagen’. Tijdens deze Stier-zaterdag zijn in het museum allerlei gratis activiteiten voor jong en oud. De volgende Stier-zaterdag is op 3 augustus. Dat is het einde van een Stier-week, met vanaf dinsdag 30 juli rondleidingen, Maurits Muis voor de allerjongsten en een gratis toegankelijke Kunstwerkplaats.

Samenwerking met Lely

Het Mauritshuis werkt voor een periode van drie jaar samen met het agrarische familiebedrijf Lely uit Maassluis. Aanleiding voor de samenwerking is de restauratie van De stier. Lely draagt als domeinpartner van het Mauritshuis bij aan het onderzoek en behoud van het schilderij voor toekomstige generaties. Door deze samenwerking kan het Mauritshuis het onderzoek naar De stier niet alleen laagdrempelig maken, maar ook de onderzoeksresultaten delen met zowel bestaand als jonger publiek.

Over Lely

Lely is een internationaal agrarisch familiebedrijf dat veehouders ondersteunt op het gebied van innovatieve en duurzame oplossingen die bijdragen aan een efficiënte bedrijfsvoering. Hierbij staat verantwoord omgaan met mens, dier en milieu centraal. Lely is opgericht in 1948 door broers Cornelis en Arij van der Lely in Maassluis. Inmiddels heeft het bedrijf klanten in meer dan 50 landen wereldwijd. Lely is innovatieve koploper in het ontwerpen en produceren van geautomatiseerde systemen voor melkveehouders, met als doel dat zij kunnen uitblinken in duurzame melkproductie om de wereld te voeden.