Portret van Johan Maurits, bouwheer van het Mauritshuis, geschilderd door Jan de Baen

Johan Maurits

Het Mauritshuis is gebouwd als woonhuis voor Johan Maurits van Nassau-Siegen. Wie was hij?

Verteld door

Deborah Cameron

Deborah Cameron

Host, storyteller en programmamaker

Mark Carolina

Carolina Monteiro en Mark Ponte

Onderzoekers Mauritshuis

Junadry Leocaria

Junadry Leocaria

Danseres

Josephine Zwaan

Josephine Zwaan

Zangeres

In het Mauritshuis draait bijna alles om de 17de eeuw. Het gebouw is een 17de-eeuws monument en de meeste kunstwerken komen uit deze bijzondere periode uit de Nederlandse geschiedenis. Als we het hebben over de 17de eeuw speelt koloniale geschiedenis een grote rol. Denk aan ‘handelsondernemingen’ zoals de VOC en WIC, die zich bezighielden met internationale handel, oorlogvoering, kolonisatie en slavernij. Ook het Mauritshuis en veel schilderijen die je er kunt zien hebben een link met koloniale geschiedenis. Dat begint al met de man die het Mauritshuis liet bouwen: Johan Maurits van Nassau-Siegen (1604-1679). Hij bestuurde van 1636-1644 de kolonie ‘Nederlands-Brazilië’.

Laten we kijken hoe Johan Maurits, het koloniale verleden en de slavernijgeschiedenis terug zijn te vinden in het museum.

Kennisquiz

Voor we de diepte in duiken gaan we eerst eens kijken wat je al weet over 17de-eeuwse koloniale geschiedenis en Nederlands-Brazilië.

Detail Frans Post Gezicht Op Eiland Itamaraca Mh0915 Mauritshuis
Koloniale geschiedenis: Waar gaat het over? Slavernij en Johan Maurits

Koloniale geschiedenis: Waar gaat het over? Slavernij en Johan Maurits

Johan Maurits werkte zo’n zeven jaar lang als gouverneur van Nederlands-Brazilië in dienst van de WIC. Toen hij in 1636 naar Brazilië vertrok, nam hij niet alleen soldaten, maar ook wetenschappers en kunstenaars mee. Zij maakten voor hem schilderijen, tekeningen en wetenschappelijke studies van de Braziliaanse natuur en bevolking. Deze kunstwerken en boeken zijn nog steeds ontzettend belangrijk voor onze kennis van Brazilië in de 17de eeuw. Maar: de kolonie draaide niet om wetenschap en kunst. Nederlands-Brazilië was een plantagekolonie, die door de Nederlanders veroverd was vanwege de suikerindustrie. Het zware werk op de suikerrietplantages en in de suikermolens werd niet door de Nederlanders zelf gedaan: daar werden slaafgemaakte Afrikanen voor gebruikt. Johan Maurits stuurde oorlogsschepen naar de Afrikaanse Goudkust (Ghana) en Angola, waar zijn troepen twee grote Portugese slavenforten veroverden. Zo maakte Johan Maurits de weg vrij voor het Nederlandse aandeel in de handel en transport van slaafgemaakten naar de Amerika’s. Onder zijn bestuursperiode van 7 jaar werden minstens 24.000 mannen, vrouwen en kinderen naar Nederlands-Brazilië verscheept. Velen overleefden de overtocht niet.

Johan Maurits bezat zelf ook tientallen slaafgemaakten, die hij liet brandmerken met zijn monogram. Dat is te zien op een tekening van deze vrouw, met op haar borst Johan Maurits’ brandmerk. Op een ander werk van dezelfde tekenaar is de slavenmarkt in Mauritsstad (tegenwoordige Recife) vastgelegd, waarop Afrikanen worden verhandeld. Deze tekeningen zijn zeldzame 17de-eeuwse voorbeelden waarin de onmenselijke realiteit van slavernij en mensenhandel zichtbaar zijn.

Johan Maurits werd goed betaald door de WIC voor zijn rol als gouverneur. Maar hij had ook andere inkomstenbronnen. Sinds kort weten we dat hij ook voor eigen rekening handelde in slaafgemaakten. Op schepen die voeren onder Portugese vlag smokkelde hij mensen het land in. Hij gebruikte zijn Braziliaanse inkomsten onder andere voor de bouw van het Mauritshuis. Dat kreeg daarom in de 17de eeuw al de bijnaam Suikerpaleis.

 

Afbeelding rechts: Albert Eckhout, Slaafgemaakte vrouw en kind, c. 1641. Wageners Thierbuch. Dresden, Kupferstich-Kabinett

Albert Eckhout, Slaafgemaakte vrouw en kind, c. 1641. Wageners Thierbuch. Dresden, Kupferstich-Kabinett
Het Mauritshuis gemaakt van suikerklontjes Onderdeel van onze tentoonstelling Bewogen Beeld uit 2019

Kijken naar de geschiedenis

In het Mauritshuis keken we lange tijd vooral met een kunsthistorische blik naar Johan Maurits. Maar door alleen op die manier naar Johan Maurits te kijken, zien we maar een zeer klein deel van zijn geschiedenis. Daarom willen we juist met een brede scope naar zijn tijd in Nederlands-Brazilië kijken – een tijd waarin slavenhandel en slavernij een centrale rol speelden.

In het museum hebben we een zaal ingericht met schilderijen die meer vertellen over Johan Maurits, Nederlands-Brazilië en de geschiedenis van het Mauritshuis. Onze directeur Martine Gosselink vertelt graag waarom we deze zaal hebben ingericht. En waarom het belangrijk is om vanuit verschillende perspectieven naar 17de-eeuwse kunstwerken en de geschiedenis van het Mauritshuis te kijken.

Martine Gosselink

Martine Gosselink over Johan Maurits

Sugar Coated

Choreografe en danseres Junadry Leocaria over haar solo Sugar Coated:

‘Om te mogen dansen in het Mauritshuis voelde als een kleine overwinning voor mijzelf en voor mijn voorouders. Als Curaçaoënaar kreeg ik de kans om in de mooiste zaal van het Suikerpaleis het verhaal van mijn voorouders te eren. De pijn, het verdriet, het onrecht, de onmacht, de strijd. Maar ook de kracht, het doorzettingsvermogen, de creativiteit, de overwinning, de verlichting, en het vermogen om te vergeven. Mijn voorouders komen deels uit West-Afrika, de Goudkust waar Johan Maurits de bevolking tot slaaf liet maken en met zijn vloot van Afrika naar Zuid-Amerika liet vervoeren. Ik voel mij daardoor direct verbonden met het Suikerpaleis. Mijn solo in de Gouden Zaal performen, voelde als heling. Een ultieme kans om ons gedeeld verleden te erkennen en te omarmen, door middel van kunst. Heling door een ieder, zwart en wit.’

Junadry Leocaria - Sugar Coated

Junadry Leocaria danst Sugar Coated

Deborah Cameron neemt je mee

De Haagse programmamaker, presentator en powerqueen Deborah Cameron neemt je in deze video mee in het Mauritshuis. Ze laat je twee schilderijen zien die speciale betekenis voor haar hebben. Schilderijen uit de 17de eeuw waarop Zwarte personen zijn gerepresenteerd, maar op een heel verschillende wijze. Wat doen deze schilderijen met jou? Wat voel jij, wat zie jij?

Wat zie je? En wat niet?

De meeste schilderijen in het Mauritshuis komen uit de 17de eeuw. Het is dus geen verrassing dat heel wat van deze kunstwerken een link hebben met koloniale geschiedenis.

Soms is het heel duidelijk. Maar vaak zit het juist in details die je zomaar over het hoofd zou kunnen zien. Zoals een schildpad, koloniale spullen in een stilleven of wat suikergoed.

Het is belangrijk om je te bedenken dat deze schilderijen door Europese kunstenaars, met een Europese blik zijn gemaakt. Daarom zie je niks terug van de harde werkelijkheid van de slavernij in Nederlands-Brazilië. We krijgen een perfect plaatje te zien.

De meeste schilderijen in het Mauritshuis komen uit de 17de eeuw. Het is dus geen verrassing dat heel wat van deze kunstwerken een link hebben met koloniale geschiedenis.

Soms is het heel duidelijk. Maar vaak zit het juist in details die je zomaar over het hoofd zou kunnen zien. Zoals een schildpad, koloniale spullen in een stilleven of wat suikergoed.

Het is belangrijk om je te bedenken dat deze schilderijen door Europese kunstenaars, met een Europese blik zijn gemaakt. Daarom zie je niks terug van de harde werkelijkheid van de slavernij in Nederlands-Brazilië. We krijgen een perfect plaatje te zien.

Eerste blik op Nederlands-Brazilië

Frans Post was een van de kunstenaars die met Johan Maurits naar Brazilië reisde. Dit landschap met uitzicht op het eiland Itamaracá is het eerste schilderij dat we van Post kennen. En het eerste dat een Europese schilder van en in Brazilië maakte.

Aan het water staan vier mannen: twee Portugezen en twee slaafgemaakte Afrikanen. Hun aanwezigheid maakt van het schilderij meer dan een eenvoudig Braziliaans landschap – onbedoeld laat Post ons zien dat de ongelijkheid tussen zwart en wit was gekoppeld aan huidskleur.

Alle audiofragmenten

  • Carolina Monteiro

    Onderzoeker Mauritshuis

    Carolina Monteiro
  • Mark Ponte

    Onderzoeker Mauritshuis

    Mark Ponte
  • Deborah Cameron

    Host, storyteller en programmamaker

    Deborah Cameron
Frans Post Gezicht Op Het Eiland Itamaracá In Brazilië MH915 Mauritshuis

Beeld versus werkelijkheid

Cultuurhistoricus Carolina Monteiro vertelt in deze video meer over de schilderijen van Frans Post. Over het geromantiseerde beeld van slavernij dat hierop te zien is. En over de werkelijkheid die daar tegenover stond.

Video Johan M Carolina Monteiro Beeld versus werkelijkheid

Cadeau voor een prinses

Dit schilderij van Jan Mijtens is een portret van drie mensen. In het midden staat prinses Maria van Oranje met links van haar haar neefje Hendrik en rechts een tweede jongen. Zijn naam weten we niet. Hij was een van de zwarte bedienden aan het hof en waarschijnlijk, net als vele andere kleine jongetjes, door de WIC naar de Republiek verscheept. In zijn geval als cadeau voor de prinses.

Mijtens Maria Van Oranje Mh0114 Mauritshuis

Koning

Singer-songwriter Josephine Zwaan maakte bij het schilderij van Mijtens het lied Koning:

‘Kijkend naar de schilderingen van Nederlands-Brazilië werd ik geraakt door de blikken van de zwarte bediendes. Welke vragen, emoties en herinneringen schuilden er in die ogen? Misschien keek ik wel in de ogen van een prins. Er werden namelijk ook royals verscheept vanaf de westkust van Afrika. Afgelopen jaar werd mijn vader chief van onze stam in Ghana, een traditionele overerving die al eeuwen onveranderd is. Dit bracht die ogen nog dichterbij. In het heden vragen de schilderijen ons respect te hebben voor dat wat we niet kennen. Een koning ziet er soms anders uit dan je denkt.’

Alle audiofragmenten

  • Josephine Zwaan

    Zangeres

    Josephine Zwaan
Josephine Zwaan (1)

Toe-eigenen van culturen, en mensen

De Engelse prinses Mary Stuart is klaar voor een gekostumeerd bal. Ze draagt een tulband met struisveren en een Braziliaanse verenmantel. Haar outfit is een duidelijk voorbeeld van wat we tegenwoordig ‘culturele toe-eigening’ noemen: als Europese prinses gebruikt ze cultuuruitingen van andere, niet-Europese volken. Gewoon als een kostuum voor een feest.

Maria’s bediende maakt nog een parelsnoer vast, maar Maria lijkt hem niet op te merken. De jongen is gereduceerd tot een ‘exotisch’ accessoire.

Alle audiofragmenten

  • Carolina Monteiro

    Onderzoeker Mauritshuis

    Carolina Monteiro
  • Deborah Cameron

    Host, storyteller en programmamaker

    Deborah Cameron
Hanneman Maria Stuart Met Bediende Mh0429 Mauritshuis

Een krachtig schilderij

In de Hollandse schilderkunst van de 17de eeuw hebben mensen met Afrikaanse roots vaak stereotype rollen. Ze werden bijvoorbeeld afgebeeld in portretten van rijke Nederlanders als bediende of slaafgemaakte. Maar dit schilderij is totaal anders, want Rembrandt portretteerde deze twee mannen zoals ze waren, met aandacht voor hun persoonlijkheid en eigenheid. Het is alleen al daarom een uniek en krachtig schilderij, dat je laat zien dat de Nederlandse samenleving in de 17de-eeuw diverser was dan je misschien dacht.

Alle audiofragmenten

  • Mark Ponte

    Onderzoeker Mauritshuis

    Mark Ponte
  • Deborah Cameron

    Host, storyteller en programmamaker

    Deborah Cameron
Rembrandt Twee Afrikaanse Mannen MH685 Mauritshuis

Nederlanders met Afrikaanse roots

Historicus Mark Ponte doet onderzoek naar mensen van Afrikaanse afkomst die in de 17de eeuw in Nederland leefden. In Amsterdam was zelfs sprake van een kleine, vrije gemeenschap van Zwarte mannen en vrouwen. Mark vertelt je in deze video meer over zijn belangrijke onderzoek.

Suiker

Een meisje van een jaar of drie poseert naast een kinderstoel. Ze is mooi aangekleed en draagt gouden sieraden. Op de kinderstoel ligt wat snoep, gemaakt van suiker uit Brazilië. Het snoepgoed verbindt de luxe wereld van het meisje met de harde werkelijkheid van de mensen op de suikerrietplantages. Een werkelijkheid die vaak onzichtbaar was, zowel in de Republiek als in de Nederlandse schilderkunst. Toch werden al die luxegoederen als koffie, thee, tabak, cacao en suiker geproduceerd door tot slaafgemaakten.

Alle audiofragmenten

  • Mark Ponte

    Onderzoeker Mauritshuis

    Mark Ponte
Flick Meisje Bij Een Kinderstoel Mh0676 Mauritshuis

Bewogen Beeld

In 2019 organiseerden we in het Mauritshuis een tentoonstelling over Johan Maurits en Brazilië. In die tentoonstelling keken we vanuit verschillende perspectieven naar Johan Maurits’ geschiedenis. Veel van de schilderijen die je net hebt gezien, hingen ook in deze tentoonstelling.

We nodigden een grote groep experts uit die vanuit hun professionele en persoonlijke achtergrond verhalen schreven bij de kunstwerken. Zo ontstond een rijk beeld van de verschillende manieren waarop je naar deze schilderijen kunt kijken. En naar de geschiedenissen die ze ons vertellen.

Zaalfoto Bewogen Beeld 2019 Mauritshuis

Nieuw onderzoek naar Nederlands-Brazilië

De tentoonstelling Bewogen beeld was het startpunt van een internationaal onderzoeksproject: Revisiting Dutch Brazil and Johan Maurits. De focus ligt op onderwerpen die eerder onderbelicht bleven. Zoals Johan Maurits’ rol in de trans-Atlantische slavenhandel.

Al in 2020 verscheen een baanbrekend artikel. Erik Odegard (onderzoeksleider) en Carolina Monteiro (promovendus Universiteit Leiden) beschrijven daarin hoe Johan Maurits geld verdiende met het smokkelen en illegaal verhandelen van slaafgemaakten.

Aan het onderzoeksproject werken vier historici (fellows): Mark Ponte, Irene Maria Vicente Martín, André Luís Bezerra Ferreira en Miguel Geraldes Rodrigues. Zij werken vanuit Nederland, Italië en Brazilië aan hun onderzoek.

Frans Post Gezicht Op Eiland Itamaraca Mh0915 Mauritshuis

Verder lezen en ontdekken

Wil je meer te weten komen over koloniale geschiedenis, Nederlands Brazilië of de geschiedenis van het Mauritshuis?