Roofkunst - 10 verhalen

Kanon van Kandy

In de video in de tentoonstelling zie je de creatie van een 3D model van het kanon van Kandy. Dat model is opgeslagen op de harddisk in de vitrine.

Het origineel is een sierkanon dat in 1765 werd buitgemaakt in het paleis van Kandy, gelegen in het binnenland van Sri Lanka (Ceylon). De kustgebieden van het eiland werden toen al ruim 100 jaar bezet door de Nederlandse VOC, die daar vooral profiteerde van de kaneelhandel.

Tijdens de Nederlandse overheersing bood de bevolking meerdere keren verzet tegen uitbuiting en dwangarbeid. Toen de koning van Kandy, Kirti Sri Rajasingha, in 1761 openlijk steun verleende aan de volksopstand, begon daarmee een jarenlange guerrilla-oorlog. Onder leiding van gouverneur Van Eck werd Kandy in 1765 voor korte tijd veroverd door VOC-troepen. Alles van waarde werd geroofd of verwoest. Vanwege aanhoudend Kandiaans verzet trokken de Nederlanders zich terug. Het kanon ging mee als oorlogsbuit.

Het kanon werd verscheept naar Nederland en werd daar opgenomen in de verzameling van stadhouder Willem V. Toen Franse revolutionaire troepen zijn bezittingen in 1795 in beslag namen en wegvoerden naar Parijs, bleef dit kanon in Nederland achter. Het belandde in 1825 in de collectie van het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden, dat gehuisvest was in het Mauritshuis. In 1875 werd het overgedragen aan het Rijksmuseum in Amsterdam.

Sri Lanka heeft meerdere keren gevraagd om restitutie. Voor het eerst in 1964, en recentelijk in 2022. Dit laatste verzoek is ingewilligd en het kanon zal in 2023 eindelijk naar Sri Lanka terugkeren. Vanaf dat moment resteert in Nederland alleen nog het opgeslagen 3D model waar je nu naar kijkt.

MH Roofkunst Kanon
Digitaal 3D model van ‘kanon van Kandy’, 2023, Jongsma + O’Neill.

Het maken van dit soort reproducties roept vragen op over intellectuele eigendomsrechten en de autonomie van kunstwerken. Zijn digitale modellen slechts kopieën van originele objecten? Of staan ze, als virtuele objecten, op zichzelf? Behoren digitale bestanden überhaupt aan één partij toe of moeten we ze zien als werelderfgoed? Het is nodig dat we met elkaar nadenken over hoe we omgaan met deze vraagstukken.

Restitutie

Al sinds 1964 vraagt Sri Lanka om de terugkeer van dit kanon. De meest recente claim van 2022 is inmiddels ingewilligd. Op 28 augustus 2023 heeft Nederland het eigendom van het kanon officieel overgedragen.

Eerdere afwijzingen waren gebaseerd op de onjuiste aanname dat het kanon door de koning van Kandy was geschonken aan de Nederlandse stadhouder. Deze aanname kwam voort uit een verkeerde interpretatie (gedaan in 1894) van de inscriptie op het kanon. Na diepgaand onderzoek naar de (ontstaans)geschiedenis kon de inscriptie weer in de juiste context worden geplaatst, namelijk dat het kanon een geschenk was aan de koning van Kandy en in 1765 werd geroofd door de Nederlanders. Omdat de roof van het kanon nu definitief kon worden vastgesteld is het onvoorwaardelijk teruggegeven aan Sri Lanka.

Internationale samenwerking

Voor het onderzoek naar het kanon was het essentieel om samen te werken met experts uit Sri Lanka, Engeland en Nederland. Expertise op het gebied van 18de-eeuwse Kandiaanse kunst, ambachten, wapens en epigrafie (opschriftkunde) is er nauwelijks in Nederland. Andersom zijn Nederlandse archieven voor Sri Lankanen moeilijk toegankelijk vanwege taal en afstand. Het gezamenlijk bestuderen van foto’s van inscripties en decoraties leidde uiteindelijk tot een beter begrip van de geschiedenis van het kanon en tot antwoorden op het herkomstvraagstuk.

Kunsthistorische waarde

Het kanon vertoont zowel Kandiaanse als Europese kenmerken. De gevleugelde engeltjes, acanthusbladeren en dolfijnvormige handvatten horen bij het oorspronkelijke 17de-eeuwse Europese ontwerp. De latere decoratie is Sri Lankaans. In deze stijl komen diverse invloeden samen uit het gebied rondom de Indische Oceaan. Met eigen motieven reageerden de Kandiaanse kunstenaars op de eerdere Europese decoratie. Ze verwerkten ook een geluksboodschap in de decoratie, zeer toepasselijk voor een diplomatiek geschenk, waarvoor dit kanon bedoeld was. Het gedecoreerde kanon is een van de weinig overgebleven voorbeelden van deze artistieke stijl en is daarom van groot kunsthistorisch belang.

Productiefasen

Het kanon stond in het paleis van Kandy. Er werden saluutschoten mee afgevuurd om gasten te verwelkomen. Twee vergelijkbare kanonnen uit het paleis van Kandy zijn tijdens het internationale onderzoek ontdekt in Windsor Castle (VK). Deze vondst maakt duidelijk dat de decoratie op het kanon in twee stadia was aangebracht, zoals hierboven toegelicht. Toen het kanon werd gegoten (1660-80) wilde Nederland zijn handelspositie op Sri Lanka versterken. Een goede relatie met Kandy was dus van belang. Mogelijk schonk de VOC het kanon aan de koning. De tweede decoratieve laag werd in de jaren 1740 – bijna een eeuw later – aangebracht door de Kandiaanse gouverneur Lewke. Die decoratie was bedoeld als eerbetoon, waarmee hij hoopte in de gunst van de koning te komen.

Kanon Jan Brandes, Gezantschap Van De VOC Op Audiëntie Bij De Vorst Van Kandy
Jan Brandes, Gezantschap van de VOC op audiëntie bij de vorst van Kandy, Sri Rajadi Raja Sinha, 1785-1786, waterverf op papier; schets in potlood, penseel in kleur, 298 x 269 mm, Rijksmuseum Amsterdam.

Vergeten herkomst

Eenmaal in Nederland aangekomen veranderde het achtergrondverhaal van het kanon. In het rariteitenkabinet van stadhouder Willem V stond het nog bekend als oorlogsbuit uit Ceylon. Tijdens de Franse overheersing van Nederland (1795-1815) werd het ineens bestempeld als Tunesisch erfgoed dat admiraal Michiel de Ruyter naar Nederland zou hebben gebracht. Toen het kanon in de 19de eeuw tentoongesteld werd in het Mauritshuis, stond het in de zaal gewijd aan de Nederlandse geschiedenis (nu zaal 8). In 1880 ontdekte men dat de inscriptie op het kanon Singalees (een Sri Lankaanse taal) was. Pas toen werd duidelijk dat het om Sri Lankaans erfgoed ging.

Reinier Vinkeles, Franse Soldaten Dragen Op 12 Maart 1795
Reinier Vinkeles, Franse soldaten dragen op 12 maart 1795 vijf belangrijke historische stukken uit de geconfisqueerde collectie van Willem V over aan de leden der Staten-Generaal, waaronder het kanon van de koning van Kandy, 1803, ets en gravure, 202 × 116 mm, Rijksmuseum Amsterdam.