'Modello' voor de Hemelvaart van Maria

Op 12 november 1619 werd een contract opgesteld tussen Johannes del Rio, de deken van de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Antwerpen, en Peter Paul Rubens. De schilder verklaarde daarin een Hemelvaart of Kroning van Maria te schilderen voor een bedrag van 1500 gulden. Het werd uiteindelijk een Maria Hemelvaart, maar de uitvoering liet nog lang op zich wachten.

Als eerste stap in het maakproces schilderde Rubens tussen 1622 en 1625 dit ‘modello’. Het is een voorstudie die was bedoeld om de opdrachtgever een idee te geven van de uiteindelijke compositie, zodat hij er nog commentaar op kon leveren. Zulke voorstudies van Rubens kun je zien als een gedachte of idee uitgedrukt in verf. De vluchtigheid hiervan is ook duidelijk zichtbaar in de schildertechniek: de verf is in snelle bewegingen en uit de losse pols opgebracht.

De wervelende, opwaartse beweging in de compositie geeft de voorstelling een sterke dynamiek. Rubens deed dit bewust, omdat het altaar werd bekroond door een standbeeld van Christus, met daarboven God de Vader. De zeventiende-eeuwse kerkganger zag dus waar Maria naar opsteeg. Sommige figuren rond het geopende graf zijn in uiterste staat van opwinding: zij staren verbijsterd in het lege graf of heffen in aanbidding de armen omhoog naar Maria. Hun verstijving staat in schril contrast met de dwarreling van Maria’s kleding en de vliegensvlugge engeltjes om haar heen.

Het hoogaltaar waarin het schilderij een plaats moest krijgen werd pas in het voorjaar van 1626 voltooid. Er lag dus een lange periode tussen het aannemen van de opdracht door Rubens en de uiteindelijke uitvoering van het altaarstuk. Het door de broers Robrecht en Jan de Nolde in steen gebeeldhouwde altaar was veertien meter hoog en zeven meter breed. Op 11 mei 1626 ontvingen vier sjouwers drinkgeld voor het op zijn plaats brengen van het bijna vijf meter hoge en ruim drie meter brede paneel voor het altaarstuk. Direct daarna begon Rubens met het schilderen van het grote altaarstuk, hoewel hij liever de stad had verlaten om de toen heersende pestepidemie te ontlopen. Op 20 juni overleed zijn vrouw, Isabella Brant, aan de gevreesde ziekte. Het indrukwekkende hoogaltaar werd gesloopt tijdens de Franse Revolutie (1789-1799), maar Rubens’ schilderij hangt nog steeds in de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Antwerpen.

(dit is een bewerkte versie van een tekst gepubliceerd in: P. van der Ploeg, Q. Buvelot, Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis: Een vorstelijke verzameling, Den Haag 2005)