Hoe maakte Vermeer de verf die hij voor het Meisje met de parel gebruikte? Zoals de meeste zeventiende-eeuwse Hollandse meesters werkte hij met olieverf. Verf bestaat uit pigmenten (gekleurd poeder) die met een bindmiddel worden gemengd tot een dikke, zachte pasta. In de komende blogs nemen we de pigmenten onder de loep waarmee Vermeer verschillende kleuren maakte, en ontdekken we waar die vandaan kwamen. Maar nu eerst iets over olie.
Met Gaschromatografie-Massaspectrometrie (GC-MS) hebben we in monsters van het Meisje lijnolie geïdentificeerd. Opmerkelijk genoeg liet GC-MS zien dat de olie in de achtergrond ook een kleine hoeveelheid raapzaadolie bevat. Er is nog niet veel bekend over het gebruik van raapzaadolie in schilderijen; het wordt niet genoemd in historische recepten. Het ligt niet voor de hand dat Vermeer de raapzaadolie zelf toevoegde. Misschien was het koolzaad een besmetting van lijnzaadolie, omdat windmolens waarschijnlijk werden gebruikt om olie uit verschillende bronnen te persen.
In Nederland werd in de zeventiende eeuw lijnzaad gewoonlijk met een windmolen geperst. Bij oliemolen Het Pink is nog te zien hoe dit in zijn werk ging:
Het lijkt erop dat Vermeer een bepaald soort olie kocht – of misschien zelfs maakte – waarmee hij de dikte en droogtijd van zijn verf kon bepalen. Analyse met GC-MS laat zien dat de olie licht gepolymeriseerd is. Verhitting tot hoge temperatuur (zo’n 300°C, meestal met toevoeging van siccatieven) veranderde de eigenschappen van olie, waardoor die gladder en glanzender werd, gemakkelijker om mee te schilderen en mogelijk ook sneller droogde.
Drogende olie
Lijnolie is – anders dan olijfolie of plantaardige olie – een ‘drogende olie’, wat betekent dat die na droging een sterke, elastische film vormt. Verwerkt in olieverf is de droogtijd afhankelijk van de pigmenten die zijn toegevoegd. In zijn zeventiende-eeuwse ‘handleiding voor schilders’ nam Theodore de Mayerne een lijst op met de droogtijden van pigmenten, waaronder het aardepigment omber (2-3 uur) en verschillende soorten lak (5-6 dagen).
Wie ooit een olieverfschilderij heeft gemaakt weet dat de verf niet onmiddellijk droogt. Minuten, soms zelfs uren nadat de verf is aangebracht kan die nog met de penseel worden bewerkt. Doordat olieverf zo langzaam droogt, kon Vermeer de kleuren in het Meisje zich met elkaar laten vermengen en de verf na het aanbrengen nog manipuleren. Voor de subtiele overgang van licht naar schaduw, bijvoorbeeld langs de haast doorschijnende huid van haar wang, mengde hij de natte verf met een zacht, droog penseel op het doek.
Maar Vermeer liet andere verflagen juist goed drogen voordat hij eroverheen schilderde. In de meeste dwarsdoorsneden is een duidelijke scheiding te zien tussen de onderste en de bovenste verflagen.
Zonder een beetje hulp van siccatieven zou het een eeuwigheid duren tot sommige kleuren verf waren uitgehard, wat het onmogelijk zou maken om verschillende lagen over elkaar aan te brengen. Theodore de Mayerne wees erop dat zwarte verf zelfs nooit droogt als er geen siccatief aan was toegevoegd. In monsters uit het Meisje die met SEM-EDX zijn geanalyseerd is in een aantal van zijn donkere verven lood aangetroffen (het zware metaal). Mogelijk is lood voor of tijdens de verhitting aan de olie toegevoegd om het drogen te versnellen.
Pas in de negentiende eeuw werd er een patent op de verftube verstrekt. In Vermeers tijd werd verf in kleine hoeveelheden gemaakt en bewaard in een afgedekt potje of de blaas van een dier. Als de kunstenaar de verf nodig had, prikte hij met een naald een gaatje in de blaas en kneep hij een klodder op zijn palet.
