Zoals u aan mijn vlechten kunt zien, is blauw mijn lievelingskleur. Ook het Meisje draagt iets blauws op haar hoofd: een Oosterse hoofddoek. Vermeer heeft het Meisje geschilderd als een exotisch geklede ‘tronie’ (een karakterstudie). Voor de hoofddoek gebruikte hij het glanzend blauwe ultramarijn, een pigment met eveneens een exotische herkomst.
Blauw van overzee
Ultramarijn wordt gemaakt van het helderblauwe mineraal lazuriet, afkomstig uit de halfedelsteen lapis lazuli. Bijzonder genoeg is vrijwel al het ultramarijn dat in de kunstgeschiedenis is gebruikt afkomstig van één plek op de aardbol: een paar mijnen hoog in de bergen van wat nu Noordoost-Afghanistan is. Ultramarijn betekent letterlijk ‘van overzee’. Een deel van de lapis werd inderdaad over zee vanuit Centraal-Azië naar Europa verscheept, maar het merendeel kwam over land via het immense oude netwerk van handelswegen: de zijderoute.
Lapis delven in mijnen, van de berg af dragen en naar Europa transporteren was nog maar het begin van het extreem arbeidsintensieve procedé dat nodig was voor de productie van goede ultramarijn. In deze video ziet u een reconstructie van de stappen waarmee het pigment uit het gesteente werd geëxtraheerd. Vanwege de zeldzaamheid van de grondstof en het tijdrovende extractieproces was ultramarijn het allerduurste pigment dat er te krijgen was: kostbaarder dan goud.
De schaduwpartij in de hoofddoek boven haar oor ziet er niet meer uit zoals toen Vermeer die schilderde. Als onderdeel van het huidige project Meisje in de schijnwerper onderzoeken we in hoeverre de hoofddoek van het Meisje mogelijk is verkleurd. Met de 3D digitale microscoop bestuderen we de delen van het verfoppervlak die mogelijk verslechterd zijn. MA-XRPD brengt informatie over de kristalstructuur van het pigment aan het licht, en over hoe die in de loop der tijd is veranderd. Als verf verslechtert ontstaan er op of vlakbij het verfoppervlak nieuwe chemische verbindingen, waardoor de verf er anders uit gaat zien. In het donkerblauw detecteerde MA-XRPD een kleine hoeveelheid van twee van deze verbindingen: palmieriet en weddeliet.
Indigo: het blauw van spijkerbroeken
In een eerdere blogpost legde ik uit dat de donkere achtergrond van het Meisje oorspronkelijk heel donkergroen van kleur was. Op een zwarte onderlaag bracht Vermeer een groene glacis aan van wouw (geel) en indigo (donkerblauw).
Indigo is een verfstof die wordt onttrokken aan gefermenteerde bladeren van de indigoplant. Het woord indigo betekent ‘van India’, hoewel India niet de enige plaats was waar de planten groeiden. Nadat in de vroege zeventiende eeuw de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) was opgericht, groeide de aanvoer indigo uit India explosief. Daarnaast begonnen de Hollanders als deel van de Atlantische handel indigoplantages aan te leggen in de tropen. Art Ness Proaño Gaibor, de wetenschapper van het RCE die UHPLC-analyse uitvoerde op de kleurstoffen in het Meisje, heeft de archieven doorzocht naar geschreven bronnen waarin indigo wordt vermeld. In een Nederlandse krant uit de periode dat het Meisje met de parel werd geschilderd trof hij scheepsverslagen aan. Indigo wordt genoemd in vrachtlijsten van Hollandse boten die terugkwamen uit West-Indië, naast goederen als tabak, peper, thee, nootmuskaat, suiker en gember. Net als deze ‘specerijen’ werd indigo gewoonlijk verkocht in ‘koeken’, of in kleinere blokjes.
